‘Onze droom.’
Zo omschrijft de Universiteit Leiden haar plan. Op een bijeenkomst in juni 2016 willen de bestuurders alle aanwezigen ‘deelachtig van de droom’ maken. De Faculteit Geesteswetenschappen wil op het Doeleneiland – het gebied tussen de Witte Singel en de Doelengracht – een Humanities Campus bouwen ‘die jaren mee kan’. Het moet een plek worden met ‘eigentijdse voorzieningen voor onderwijs, onderzoek en ontmoetingen’.
Maar tussen droom en daad staan wetten in de weg, en praktische bezwaren. Op het eiland staan namelijk 58 sociale huurwoningen. Om de campus mogelijk te maken moet dit zogeheten Doelencomplex, gebouwd in 1984, worden platgegooid. De universiteit wil de 92 bewoners elders in de stad onderbrengen.
Totaal overdonderd
Op 10 november 2015 stapt Giny Schoemaker nietsvermoedend het Academiegebouw binnen. Met twee andere leden van de bewonerscommissie is ze uitgenodigd door de universiteit. ‘We waren in de veronderstelling dat het over onderwerpen ging als overlast door vrachtverkeer in de buurt’, vertelt ze.
Maar Michel Leenders, directeur vastgoed van de universiteit, houdt een powerpointpresentatie over de nieuwe campus en waarom die zo belangrijk is. ‘Toen ik het laatste plaatje zag, van het nieuwe gebouw, reageerde ik totaal overdonderd’, zegt Schoemaker. ‘Ik riep: “Maar dat zijn onze huizen!”’
Zitten de stads- en universiteitsbesturen bij elkaar op schoot? Gaat de gemeenteraad door de knieën als de academie met een enkeltje Den Haag wappert? Moet alles wijken voor de groei van de universiteit, over de ruggen van gewone Leidenaren? Of zijn het de Leidenaren zelf, die de ontwikkeling van de stad in de weg zitten? Heeft Leiden wel een baas, en wie is dat dan?
Aan de hand van de grootste hoofdpijndossiers onderzoekt Mare de komende tijd de relatie tussen de gemeente, de universiteit en de bewoners van Leiden in een reeks artikelen.
Lees ook de eerste twee delen over de RijnGouweLijn:
‘Zijn uitleg diende als motivatie voor de boodschap dat onze huizen in 2017 moesten worden gesloopt!’ Leenders probeert haar enigszins gerust te stellen. ‘Hij eindigde met de opmerking: “Maar er is nog niets besloten. In 2016 start het participatietraject over waar jullie naar toe willen verhuizen.” Ik reageerde verbaasd met: “Waar? U bedoelt of we willen verhuizen?” Leenders zei: “Nee, wáár.”’
Onder embargo
De drie zijn ‘flabbergasted’, zegt Schoemaker, en krijgen tot slot van Leenders te horen: ‘Dit is onder embargo. Jullie mogen dit niet verder vertellen.’
Achteraf rapporteert de universiteit zelf: ‘Van het eerder informeren van bewoners is op advies van de Sleutels afgezien, teneinde de bewoners niet onnodig in een te vroeg stadium te verontrusten.’
Twee dagen later ploft er bij de bewoners een brief op de mat. ‘We hebben de wens om het gebied waar nu uw wooncomplex staat, over te nemen en een nieuw onderwijsgebouw neer te zetten’, schrijft Leenders namens het universiteitsbestuur. Behalve voor drie leden van de bewonerscommissie komt die boodschap voor alle huurders als een volslagen verrassing.
‘Ik stond perplex toen ik hoorde van de brief’, zegt Elger Niels van huurdersbelangenvereniging de Eendracht (HBE). ‘De universiteit loopt ernstig tegen de randen op van fatsoenlijk moreel gedrag.’
‘Jullie moeten eruit’, zo vat D66-gemeenteraadslid Sander van Diepen de houding samen. ‘De universiteit hakte met de botte bijl in op de bewoners.’
Van Diepen kent het dossier al langer. ‘Ik zat in 2013 in de faculteitsraad. Toen werd er al over nieuwbouw gesproken. Mooi, dacht ik. Het is namelijk pijnlijk als je in Leiden geschiedenis gaat studeren en je vervolgens in zo’n hopeloos gebouw als het Lipsius terechtkomt.’ Maar hoezeer hij de campus ook ziet zitten, in de aanpak met de bewoners heeft de universiteit gefaald, vindt hij.
Expansie
‘Het gaat om expansie’, zegt Niels. In 2012 sloot de universiteit het LAK-theater in het Lipsius, omdat ‘het exploiteren van een theater niet tot de kerntaken’ zou behoren. ‘Met die beslissing keerde de universiteit zich al af van de gemeenschap. Het hele Doeleneiland moet zuiver voor de academie worden. We hadden eigenlijk allang kunnen weten dat het college van bestuur de woningen weg wilde hebben.’
De brief van Leenders laat op dat punt ook geen misverstand ontstaan: ‘Het Doeleneiland zijn we gaandeweg steeds meer als één universiteitsterrein gaan zien.’
De Faculteit Geesteswetenschappen wil een nieuwe campus omdat de huidige gebouwen verouderd zijn, niet efficiënt, niet duurzaam en te klein om de verwachte groei van studenten en staf aan te kunnen. De universiteit droomt van een centraal plein met veel groen en daaromheen gebouwen met veel ramen. Het moet een ‘bruisende’ plek worden waar alles ‘24/7 in beweging is’, staat in de bijbehorende visie.
Om plek te maken voor die open ruimte moet het Lipsius worden gesloopt, de omringende universiteitsgebouwen mogen blijven staan en worden verbouwd. Aan de Doelengrachtkant, waar nu de huurwoningen staan, komt een groot onderwijsgebouw.
Kosten: 110 miljoen euro.
‘Stad van dromen en daad’
De sloopbrief van Leenders komt bikkelhard aan bij de bewoners. De zin ‘We kunnen ons voorstellen dat deze brief u ongerust maakt’ bleek een understatement. ‘Er is grote onrust, de dreiging is voelbaar’, vertelt bewoner Annemiek Vendel, tijdens de vergadering van de gemeenteraadscommissie stedelijke ontwikkeling, op 10 december 2015. ‘Mensen worden verplaatst alsof het Stratego is. Moeten andere inwoners van Leiden zich ook zorgen gaan maken over hun woonwijk?’
De universiteit heeft echter een krachtige bondgenoot: het college van burgemeester en wethouders steunt de nieuwbouwwens publiekelijk. Tijdens zijn nieuwjaarstoespraak van 2016 in de Pieterskerk citeert burgemeester Henri Lenferink uit het Leidse volkslied als hij het over de campus heeft.
‘De stad is een “plaats van dromen en van daad”’, zegt hij. En meteen daarna: ‘Maar we voeren onze ideeën ook echt uit.’
Over de dreigende sloop zegt hij vervolgens: ‘De toekomst van de sociale woningbouw daar grijpt veel mensen aan. Dat vraagt om een heel zorgvuldig proces. Tegelijkertijd moeten we ons realiseren dat dit project van immense betekenis is voor Leiden als kennis- en universiteitsstad.’
In 2013 – twee jaar voor Leenders’ brief op de mat valt – hebben de gemeente en de universiteit al een ‘intentieovereenkomst faculteit Geesteswetenschappen’ gesloten waarin de partijen besluiten tot de herontwikkeling van het gebied tussen Rijn- en Schiekade en Doelengracht. De gemeente reserveert ruim 155.000 euro voor onderzoek naar de haalbaarheid en planning van een geesteswetenschappencampus. ‘Vanaf dat moment waren ze partners in crime’, zegt GroenLinks-raadslid Walter van Peijpe.
‘Niet wegjagen’
‘Als de universiteit met zo’n verzoek komt, moet je van goeden huize komen om daar niet aan mee te werken’, aldus Moniek van Sandick, lid Provinciale Staten van Zuid-Holland, en voormalig CDA-raadslid in Leiden. ‘Het CDA vond dat in ieder geval buitengewoon onverstandig. De insteek was: kijken of je deze grote speler tegemoet kan komen.’
Ook Van Diepen stelt dat de gemeente rekening moet houden met de universiteit. ‘Je wil ze niet de binnenstad uitjagen.’
De universiteit krijgt steun van de burgemeester en wethouders en durft de sloop van het Doelencomplex door te zetten.
Het universiteitsbestuur heeft zich van het begin af aan ‘heel arrogant opgesteld’, vindt architect en restauratie-deskundige Frank Mulder, die een alternatief plan ontwikkelde voor de nieuwbouw. ‘De universiteit denkt: schijt aan de stad, we willen gewoon een mooie campus.’ De gemeente heeft weliswaar macht, maar is bang om die tegen de universiteit te gebruiken, zegt hij. ‘Als iedereen heel stoer is in het college van B&W en de gemeenteraad, heeft de universiteit geen poot om op te staan.’
Ondergeschikte rol
‘Ik heb altijd gevoeld dat er in de gemeenteraad een hoge mate van dienstbaarheid is’, zegt Paul van Meenen, Tweede Kamerlid voor D66, die als Leids raadslid vanwege zijn felle verzet tegen de RijnGouweLijn hard in botsing kwam met de universiteit. ‘Het is een soort ondergeschikte rol: “Zegt u het maar.” Die campus is ook zo’n project waar de universiteit wel heel makkelijk haar zin krijgt. Voor de mensen die er wonen is het een prachtige plek. Dat wordt nu in één keer weggeveegd.’
De bestemming van het Doeleneiland ligt gevoelig. In de jaren zeventig knokken de gemeente en de universiteit om het terrein. Wethouder Cees Waal wil dat er sociale huur komt. De universiteit ziet dat niet zitten. Na een langlopend conflict krijgt de universiteit in 1976 twee derde van het Doelenterrein toegewezen. De rest is voor woningbouw.
In 2019 stelt rector magnificus Carel Stolker in de gemeenteraad dat de ‘menging van woningen en universiteit niet meer werkt.’ Wat er precies fout gaat, maakt hij niet duidelijk, vertelt SP duo-raadslid Ton Rovers. ‘Iedereen vroeg: waarom niet? Een concreet antwoord kwam er niet. Stolker had geen goed verhaal, hij leek wel trillend op zijn stoel te zitten.’
Uiteindelijk lijkt het toch vooral om de grond te gaan. ‘We lopen daar klem’, aldus Stolker.
Alternatieven sneuvelen
Het proces om tot een campus te komen duurt inmiddels bijna tien jaar. Voor 2012 wordt er al driftig aan allerlei varianten getekend. In 2013 laat Frans Dekker, de toenmalige directeur vastgoed van de universiteit, weten dat er ‘negen modellen zijn ontwikkeld’.
Twee jaar later zijn er al een heel wat daarvan gesneuveld. Bij de bewoners is dan nog niet bekend dat hun woningen op de nominatie staan om gesloopt te worden - een mogelijkheid waar de universiteit in 2014 wel al rekening mee hield, zo blijkt uit de ‘Rapportage participatieproces Humanities Campus’ uit februari 2017.
‘Aangezien de beschikbare ruimte van het plangebied heel beperkt is, werd al in 2014 rekening gehouden met de mogelijke uitkomst dat woningen plaats zouden moeten maken voor de nieuwe campus’, staat daarin. En ook de wooncorporatie is daarvan op de hoogte: ‘De eerste ambtelijke contacten van universiteit en de Sleutels (…) dateren van januari 2014.’
‘De universiteit nam contact met ons op’, zegt Gerda van den Berg, de directeur van de Sleutels. ‘Ze zeiden: “Wij hebben een mooi plan gemaakt, en jullie woningen staan in de weg. Kunnen we een keer langskomen om erover te praten?” Langskomen kan altijd.’
Voorwaarden
Het is volgens Van den Berg echter niet zo dat de corporatie wilde meewerken aan de sloop. ‘Wij hebben gezegd: als het zover komt dat wij de woningen inleveren, dan moet er aan een reeks voorwaarden zijn voldaan. Dat heeft de universiteit achteraf gezien omgedraaid: “Oh, als we aan die voorwaarden voldoen, dan werkt de Sleutels wel mee.”’
Om de sloop mogelijk te maken moet 70 procent van de huurders instemmen met een verhuizing. Dat percentage wordt bij lange na niet gehaald. Bij een eerste peiling in 2015 wil 92 procent van de bewoners blijven. Bij een latere enquête zegt ruim 70 procent niet te willen vertrekken.
Op de commissievergadering stedelijke ontwikkeling van 10 december 2015 geven Leenders en toenmalig vice-collegevoorzitter Willem te Beest een presentatie van de campusplannen. Van de negen modellen blijkt er nog maar één te zijn overgebleven. De universiteit gaat vol voor een campusvariant waarvoor het Doelencomplex moet verdwijnen.
Toenmalig wethouder Frank de Wit (D66) geeft tijdens de vergadering toe dat de keuze ‘zwaar en emotioneel’ is.
Te Beest gaat een stap verder: ‘Ik zou in blinde woede ontsteken als het mij zou overkomen, maar het belang van Geesteswetenschappen botst met dat van de bewoners.’
Maar één mogelijkheid
Leenders zegt dat er na twee jaar bestuderen van modellen, er eigenlijk maar een echte mogelijkheid is. ‘De gebouwen die er nu staan zijn verouderd en er zijn geen plekken om elkaar te ontmoeten. Het is absoluut geen campus, maar een setje gebouwen waar je niet mee kunt concurreren. Een campus à la Cambridge of Oxford is de ambitie.’
Zijn er andere varianten denkbaar? ‘Tientallen’, zegt Leenders. ‘Maar geen enkele die genoeg ruimte schept en groei mogelijk maakt.’ Te Beest erkent dat er eigenlijk geen plan B is. Als plan A niet doorgaat ‘dan zitten we een beetje met de handen in het haar’.
De universiteit heeft volgens Leenders overwogen weg te trekken uit de binnenstad. ‘Dat is echter een te dramatische beslissing. Dan laat je de binnenstad waar het 440 jaar geleden begon achter. Verder is het ondenkbaar om de universitaire bibliotheek te verhuizen. We zijn eigenlijk gedwongen om te blijven.’
‘De gemeente en de Sleutels beslissen uiteindelijk’, zegt Leenders over de mogelijk sloop tijdens de commissievergadering.
‘Geen onteigening’
‘Legt de universiteit zich erbij neer als de bewoners willen blijven? Ja of nee?’ vraagt SP-raadslid Han Dirks nog voor de zekerheid.
‘Daar hebben wij geen keuze in’, reageert Te Beest. ‘Als er geen overeenkomst komt met de Sleutels, dan hebben we geen overeenkomst met de Sleutels.’
Als een meerderheid van de bewoners tegen is, dan kan er met geen mogelijkheid gesloopt worden. Die indruk wordt in ieder geval sterk gewekt. Leenders had ook al eerder een machtsmiddel als onteigening afgewezen. ‘Die instrumenten zullen niet gebruikt worden’, vertelt hij in 2015 op een inloopavond over het project aan de bewoners.
Zonder een ‘ja’ van de bewoners spat de campusdroom aan diggelen.
In de volgende aflevering: er komt geen campus zonder overeenkomst met de Sleutels, maar de wethouder schiet te hulp. Deze reeks verhalen werd mogelijk gemaakt door het Leids Mediafonds.