Plots is er paniek in de Leidse politiek. En dat komt allemaal door één opmerking.
Op 5 april 2017 brengt Carel Stolker een bezoek aan de gemeenteraad van Den Haag. De Leidse rector magnificus komt een presentatie geven over de activiteiten van de universiteit in die stad. Sinds de oprichting van de Haagse vestiging in 1998 is die universitaire enclave er flink uitgedijd – tot grote tevredenheid van het lokale bestuur.
Tegelijkertijd stuit de groei van de universiteit in Leidse binnenstad op weerstand: het plan om een Humanities Campus neer te zetten leidt tot grote onrust. De faculteit Geesteswetenschappen wil voor dat nieuwbouwproject 58 sociale huurwoningen slopen, maar de 92 bewoners weigeren te verhuizen en worden in hun verzet gesteund door de eigenaar van het Doelencomplex, woningcorporatie de Sleutels.
‘Den Haag heeft interesse’
Het college van burgemeester en wethouders steunt de universiteit. Als de strijd tussen universiteit en bewoners verhardt, neemt zij de regie over. Dan is er nog maar één horde die moet worden genomen: de Leidse gemeenteraad moet het finale oordeel vellen over de campus.
Precies op dat moment weet Kim Waanders, D66-gemeenteraadslid in Den Haag, met haar opmerking een open zenuw te raken. ‘Het is zonde als de campusontwikkeling niet doorgaat’, zegt zij tegen Stolker. ‘Mocht de universiteit er in Leiden niet uitkomen, dan heeft Den Haag interesse.’
Zitten de stads- en universiteitsbesturen bij elkaar op schoot? Gaat de gemeenteraad door de knieën als de academie met een enkeltje Den Haag wappert? Moet alles wijken voor de groei van de universiteit, over de ruggen van gewone Leidenaren? Of zijn het de Leidenaren zelf, die de ontwikkeling van de stad in de weg zitten? Heeft Leiden wel een baas, en wie is dat dan?
Aan de hand van de grootste hoofdpijndossiers onderzoekt Mare de relatie tussen de gemeente, de universiteit en de bewoners van Leiden in een reeks artikelen.
Lees hier de vorige afleveringen over de Humanities Campus:
- Plotseling valt er een sloopbrief op de mat
- Geen deal, geen campus (maar dan grijpt de wethouder in)
De eerste twee delen gingen over de RijnGouweLijn:
Stolker reageert dat hij het aanbod ‘hartverwarmend’ vindt. ‘We zijn vastgelopen, soms botst de stad met een grote speler als de universiteit. We hopen en bidden dat het goedkomt in Leiden. We hebben geprobeerd Leiden en Den Haag niet tegen elkaar uit te spelen.’
Flirt
De Haagse expansie van de universiteit ligt in de Leidse gemeenteraad hypergevoelig. De verhuizing van opleidingen en studieonderdelen leidt tot grote bezorgdheid onder raadsleden.
Eén dag na de flirt van Waanders moet de Leidse wethouder Paul Dirkse (D66) de gemoederen tot bedaren brengen: het CDA heeft namelijk met spoed een debat aangevraagd. ‘Het blijkt wel hoe gewild de Universiteit Leiden is’, zegt Dirkse. ‘Veel gemeenten wensen zich een instituut als de Geesteswetenschappen.’ Maar, sust hij: ‘De universiteit staat in Leiden. Als het aan dit college ligt, blijft dat de komende honderd jaar het geval.’
CDA-raadslid Moniek van Sandick, die het debat heeft aangevraagd, zegt dat haar partij ‘wel kan kan leven’ met die geruststelling. Maar, voegt ze daar voor alle zekerheid nog aan toe: ‘Het tijdsbestek van de komende honderd jaar vindt het CDA wat kort.’ Direct vraagt Dirkse haar om vergiffenis: de horizon moet inderdaad verder rijken dan slechts een eeuw, geeft hij toe.
De Haagse dreiging was wel degelijk een serieus probleem, zegt Van Sandick terugkijkend, en inmiddels lid van de Provinciale Staten van Zuid-Holland. ‘Iedereen weet: als Den Haag een enorme buidel geld voor de neus van de universiteit houdt, gaat die op den duur overstag.’
Dreigement
De verleiding van geld is groot, vindt ook D66-raadslid Sander van Diepen. ‘Er is in zoverre druk dat Den Haag al eerder een grote zak met geld heeft geboden om de universiteit te lokken. Toen is Campus Den Haag opgezet. De gehele faculteit Geesteswetenschappen zal niet die kant opgaan, maar het hing wel als dreigement in de lucht.’
Dat er wedijver bestaat tussen de steden, blijkt ook uit een dubbelinterview in Mare met de beide burgemeesters, uit 2016. Volgens de Haagse burgervader Jozias van Aartsen kon ‘Leiden de expansie van de universiteit niet meer echt accommoderen’ en vond ‘de gemeente Leiden de steeds grotere rol van Den Haag niet altijd zo aangenaam’.
‘We moeten niet als Calimero reageren, maar juist uitgaan van onze eigen kracht’, zegt zijn Leidse collega Henri Lenferink over de Haagse verleidingen. Hij vindt dat steden niet ‘met geld moeten concurreren om de gunst van de universiteit’.
Maar tegenstanders van de campus stellen dat het college van bestuur Den Haag wel degelijk gebruikt als pressiemiddel. ‘Stolker doet dat uiteraard niet hardop’, stelt Jan Pieters, oud-voorzitter van de wijkvereniging. ‘Hij speelt de Haagse kaart heel besmuikt en slim uit. Natuurlijk wil het college van bestuur liever in Leiden blijven, maar dat is niet in beton gegoten.’
De Leidse verlatingsangst speelt in ieder geval wel mee in de besluitvorming. Van Sandick: ‘En er was al een verhuizing geweest van bestuurskunde naar Den Haag. Zo vertrokken er wel meer opleidingen. Elke keer is dat een aderlating voor Leiden. De universiteit is de kurk waar deze stad op drijft.’
Als de universiteit meer dan honderd miljoen wil investeren in een campus, ‘moet de gemeente alle medewerking verlenen om dit uit te voeren’, vindt ze. ‘De campus verankert de universiteit in het hart van de stad.’
Flauwekul
Die discussie over een eventueel vertrek is flauwekul, zegt Gijs Holla, voormalig fractievoorzitter van de Leidse PvdA. ‘Zowel voor- als tegenstanders van de campus komen er steeds maar weer met Den Haag op de proppen. Besluiten moet je niet baseren op zulke vage zaken.’
‘De universiteit is zo met Leiden verweven’, zegt ook parlementariër en voormalig D66-raadslid Paul van Meenen. ‘Dat dreigement kan ik totaal niet serieus nemen.’
Hoe reëel de exodus naar Den Haag ook is: al snel blijkt dat de gemeenteraad – de enige partij die de sloop nog kan voorkomen – de universiteit steeds meer tegemoet komt. Als het stedenbouwkundige plan voor de campus in 2017 voor de eerste keer ter goedkeuring bij de gemeenteraad ligt, heeft wethouder Dirkse de voorwaarde dat 70 procent van de bewoners akkoord moet gaan met een akkoord al geschrapt om de universiteit tegemoet te komen.
De gemeenteraad mort niet.
Hoewel de bewoners nog hopen dat de raadsleden de bestuurders stoppen en ter verantwoording roepen, blijft dat verzet uit. De meeste fracties betwisten de sloop niet eens. ‘Je ziet hoe de universiteit en het college het plan erdoor drukken’, vat SP-duoraadslid Ton Rovers samen. ‘Dan komt de nadruk bij veel partijen te liggen op het geven van zekerheid aan de bewoners.’
Opdonderen
Voornaamste strijdpunt is het garanderen van een alternatieve én acceptabele woonruimte voor de bewoners. ‘De universiteit probeerde hen af te schepen met woningen in de Paviusstraat’, zegt oud-SP raadslid Han Dirks. ‘Die kijken uit op de parkeergarage van het LUMC.’
De raad vindt dat te mager en wil meer mogelijkheden. Verder eist de raad dat er een woonfunctie komt in het onderwijsgebouw dat op de plek van het Doelencomplex komt te staan. ‘Dat is afgedwongen door de raad. De universiteit wilde dat überhaupt niet’, zegt Rovers. ‘Maar de huidige bewoners zijn daar niet mee geholpen’, zegt Dirks. De woningen zijn namelijk bedoeld voor studenten en promovendi. ‘Een douceurtje’, oordeelt hij.
Ook Elger Niels van de huurdersbelangenvereniging de Eendracht vindt het schijnoverwinningen. ‘Iemand van de PvdA, ik zeg niet wie, kwam vol schaamte naar me toe en zei: “We gaan door de knieën. Maar we hebben toch voor elkaar gekregen dat er een onafhankelijke persoon komt die het aanbod van de universiteit gaat beoordelen.” Het bizarre is dat de partij dat als wapenfeit presenteert: het is namelijk een manier voor de wethouder om het huurrecht te omzeilen.’
‘De partij is juist voor de bewoners gaan staan’, zegt PvdA-duoraadslid Arjen Liemburg. ‘We steunen de bouwplannen, maar de bewoners moeten wel op een fatsoenlijke manier naar een andere woonlocatie worden begeleid.’
Knikkende knieën
Uiteindelijk gaat de raad akkoord met het verder ontwikkelen van de campus. De PvdA zegt ‘met een blok beton op de maag’ een besluit te nemen. GroenLinks-raadslid Walter van Peijpe herkent dat gevoel, zegt hij. ‘Je moet blij zijn dat de universiteit miljoenen wil investeren. Soms is besturen gewoon heel pijnlijk.’
‘Kom nou toch’, reageert Rovers. ‘Je gaat toch niet tranen trekken terwijl je met knikkende knieën instemt.’ PvdA’er Gijs Holla bestrijdt de lezing dat zijn partij is gezwicht voor de universiteit. ‘Onzin, we waren ook kritisch, maar zijn vanwege het algemeen belang akkoord gegaan.’
Dirks: ‘Het lot van de bewoners ging ieder raadslid zogenaamd énorm aan het hart, toch mochten ze opdonderen. Als er één voorbeeld is waar de gemeenteraad slappe knieën kreeg, dan is het wel in dit dossier. Aan alles is tegemoetgekomen. Er zijn de nodige partijen die weten dat het een slecht besluit is, en het toch maar hebben goedgekeurd.’
Rovers: ‘D66 gaat vaak wel akkoord als het proces goed is verlopen, maar zelfs dát was nu niet in orde.’ Volgens Van Diepen stond D66 echter altijd volledig achter het plan. ‘Er is terecht voor de campus gekozen. De universiteit zorgt ervoor dat Leiden een van de interessantste kernen in het land is. Er zijn tienduizenden banen mee gemoeid. Het gaat ook niet alleen om de faculteit. De nieuwe campus past veel beter in de omgeving dan die betonnen Lipsius-kolos.’
Partijgenoot Van Meenen ‘maakt zich zorgen’ over de invloed van het universiteitsbestuur op de gemeentepolitiek. ‘Ik zie de waarde van de universiteit echt wel. Maar het stadsbestuur is er voor iedereen, niet alleen de universiteit.’
Gerda van den Berg, directeur van woningcorporatie de Sleutels, beaamt dat. ‘De universiteit is belangrijk voor de stad. De gemiddelde Leidenaar heeft er alleen niks mee te maken. Je moet wel blijven denken: waar ligt de grens?’
‘Uiteindelijk is de gemeenteraad de baas, niet de universiteit’, zegt Holla. ‘Als de raad het niet had gewild, dan had ze gewoon “nee” kunnen zeggen.’ Van Diepen: ‘En de inwoners kiezen de raad. Die hebben het uiteindelijk voor het zeggen.’
Politiek spel
Bestuurlijk gezien klopt dat allemaal wel, merkt Aart Martin de Jong van de wijkvereniging op. ‘Maar als de raad alle informatie over de campus krijgt van het college van B&W en de universiteit, zit daar toch een politiek spel in.’ ‘De universiteit blijft maar vasthouden: de campus moet er komen’, zegt oud-SP raadslid Han Dirks. ‘Niets anders is bespreekbaar.’
Uit alle raadsvergaderingen over de campus blijkt ook dat er nauwelijks aandacht is voor andere opties. ‘Je debatteert en besluit over de dossiers die je voor je krijgt als raad’, zegt Van Peijpe. ‘Er is nooit een debat geweest over of het anders kan. De universiteit heeft ook nooit oren gehad naar alternatieven.’ Holla bevestigt dat. ‘Als de universiteit plan B tot en met Z niet wil doen. Dan kun je als raad wel zeggen: “Je moet dat wel doen”, maar dat gaat niet werken.’
Nu de laatste hindernis lijkt te zijn genomen, kan wethouder Dirkse de druk verder opvoeren. Op 8 juli 2019 laat hij op een bewonersbijeenkomst weten dat als er geen akkoord komt ‘de gemeente overgaat tot onteigening’.
De bewoners schrikken en voelen zich in een hoek gedreven. ‘Wij zijn de slachtoffers’, zegt Theresa Steeman van bewonerscommissie De Doelen in Mare. ‘Maar wij worden als dwarsliggers afgeschilderd, daar word ik zo link van.’
In september 2019 ligt de campus weer bij de gemeenteraad. Bewoners houden hun allerlaatste pleidooi tegen de sloop. ‘Bepaalt de universiteit het Leidse woonbeleid?’ wil José Plevier weten. ‘“Ja”, is het antwoord als ik de plannen lees. De gemeente neemt de voorstellen van de universiteit kritiekloos over en wethouder Dirkse is slechts een spreekbuis van het college. Maar de raad kan er alsnog voor zorgen dat het antwoord “nee” wordt.’
Ammehoela
Ook Stolker voert het woord. ‘Dit is een zware bijeenkomst voor de bewoners, maar ook voor de universiteit’, zegt hij. Maar de universiteit wil de campus niet meer aanpassen. ‘Ik hoor ook geluiden als: “We moeten terug naar de tekentafel.” Dat zouden we erg vinden. Die discussie is afgerond.’
De gemeenteraad gaat wederom akkoord.
Op 17 oktober 2019 rond middennacht concludeert burgemeester Henri Lenferink dat er een ruime meerderheid voor sloop is. Alleen SP, Partij Sleutelstad en PvdD stemmen tegen. De bewoners druipen teleurgesteld af.
Nog steeds is er geen overeenstemming bereikt waar ze heen moeten. In het raadsbesluit worden vier mogelijke locaties genoemd: Kaiserstraat (de Plexuslocatie), Waardgracht en Langegracht. De eerder genoemde Paviusstraat is een zogeheten ‘secundaire compensatielocatie’.
Stolker begrijpt de woede van de bewoners, bekende hij eerder tijdens een vergadering van de commissie stedelijk ontwikkeling. ‘De universiteit zit vanaf het begin in het verkeerde spel’, zei hij toen. ‘Ik woon een paar blokken van het complex, en als ze tegen mij zouden zeggen: “Carel, je moet weg”, dan zeg ik natuurlijk dat ik helemaal niet ga.’
‘Je kunt wel zeggen dat je het zo niet had moeten doen’, zegt Aart Martin de Jong van de wijkvereniging. ‘Maar dan denk ik: ammehoela, je hebt alles al binnengehaald. Daar trapt toch geen mens in.’
De Humanities Campus moet nog worden gebouwd, maar de universiteit denkt ondertussen alweer aan verdere expansie. De rechtenfaculteit heeft plannen voor een ‘Leiden Law Park’.
Dat is ‘een concept waarin juridische dienstverleners, legal tech start ups/scale-ups, dependances van internationale bedrijven en kennisinstellingen in de nabijheid van de faculteit zich kunnen vestigen’, aldus de omschrijving op de website van de universiteit.
‘De universiteit wil voor dat park het gebouw inpikken waar vroeger het natuurhistorisch museum was gevestigd’, aldus Jan Pieters, oud-voorzitter van de wijkvereniging. ‘Wat voor stad wordt Leiden? Eén grote universiteitscampus?’
‘Het gaat om prestige’, stelt voormalig SP-gemeenteraadslid Han Dirks. ‘Maar er moet een balans zijn tussen stad en universiteit. Toon dan eerst maar eens aan dat dat Law Park heel noodzakelijk is voor Leiden. Dat geldt ook voor de komst van ruimteonderzoeksinstituut SRON van Utrecht naar Leiden.’
Dat complex wordt momenteel gebouwd op het Bio Science Park en wordt in 2021 in gebruik genomen. ‘Dat instituut wilde verhuizen en trok haar rokje een beetje op om universiteiten en steden te verleiden,' zegt SP-duoraadslid Ton Rovers. 'De gemeente Leiden heeft toen gezegd: we kopen de grond van de universiteit en betalen de erfpacht.’
De universiteit gebruikt die 3,5 miljoen euro dan weer als bijdrage in de kosten van de SRON-nieuwbouw. ‘Deze gronddeal kwam in de gemeenteraad als een duveltje uit een doosje’, zegt Dirks. ‘Die moest er begin 2018 even snel doorheen. Zouden we dat ook op deze manier doen bij een ander besluit dat geen betrekking heeft op de universiteit? Dat blijft toch wel knagen. Het wordt verkocht met: het is goed voor de stad.’ Rovers: ‘Je moet geen voorkeursbehandeling geven aan de universiteit, of aan welke belanghebbende dan ook.’
Ook GroenLinks en PvdD waren tegen de gronddeal. ‘De fractie heeft problemen met dit raadsvoorstel voor het verlenen van een krediet van 3,5 miljoen euro’, zegt GroenLinks-raadslid Walter van Peijpe in 2018 tegen de raad. Er is ‘niet duidelijk aangetoond wat de werkelijke bijdrage van dit instituut is aan de Leidse arbeidsmarkt’ en het ‘zou goed zijn als de raad eerder betrokken wordt bij dit soort besluiten en niet, zoals nu, voor het blok wordt gezet.’
Dit is het slot van de reeks ‘’Wie is de baas?’ over de invloed van de Leidse universiteit op de gemeentepolitiek. Deze serie werd mede mogelijk gemaakt door het Leids Mediafonds. De vorige afleveringen over de Humanities Campus zijn hieronder terug te lezen:
- Plotseling valt er een sloopbrief op de mat
- Geen deal, geen campus (maar dan grijpt de wethouder in)
Lees ook de eerste twee delen over de RijnGouweLijn: