De Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) reageerde verontwaardigd op het nieuws dat NU.nl en de Universiteit Leiden Facebook gaan helpen met het bestrijden van nepnieuws. Zonder financiële vergoeding nog wel. ‘Voor een koopje kan dit bedrijf nu de eigen business verbeteren met de prestaties van anderen’, foeterde Thomas Bruning, algemeen secretaris van de NVJ, tegen de NOS toen het nieuws bekend werd gemaakt.
Behalve NU.nl waren ook nog andere Nederlandse nieuwsmedia door Facebook benaderd, maar zij zagen er geen heil in om de helpende hand te bieden aan deze digitale multinational. Adjunct-hoofdredacteur Johan Groeneveld van persbureau ANP liet op NU.nl weten ‘geen enkele reden’ te zien om deel te nemen. Volgens Groeneveld moet Facebook überhaupt niet worden gezien als nieuwsmedium. ‘Wat ons betreft is nieuws het product, het werk van journalisten en redacties.’
Met die laatste opmerking gaat Groenendijk totaal voorbij aan wat ‘nieuws’ tegenwoordig voor veel mensen is. In toenemende mate halen mensen hun nieuws van sociale media als Facebook. Daar komen ze in aanraking met een grote diversiteit aan berichten, rijp en groen door elkaar.
Soms zijn dat berichten van gerenommeerde nieuwsmedia als de NOS en NRC, soms zijn het berichten van nieuwe mediatitels als Vice of The Post Online, soms zijn het berichten van obscure sites als Wtf Bro? Of Lijpe Shit!. Al deze berichten worden door vrienden en familie gedeeld, geliked, aangepast, aangevuld en becommentarieerd.
Er zit ook zogeheten ‘nepnieuws’ tussen. Berichten die zijn verzonnen, uit de lucht gegrepen.
Zoals het bericht over drie asielzoekers die die een pup stalen, hem vol drugs stopten en zijn benen braken, waarna ze hem voor dood achterlieten. Het bericht ging vergezeld van foto’s van het mishandelde hondje en portretten van de drie sadisten. Aan de reacties op Facebook te zien, namen legio mensen dit verhaal voor waarheid aan.
Maar het nieuws was in elkaar geknutseld: het hondje was ooit mishandeld door een groepje Engelse tieners en de foto’s van de drie ‘asielzoekers’ waren afkomstig van een bericht uit 2013 over drie Britten die tot celstraffen waren veroordeeld wegens het voorbereiden van terroristische aanslagen.
Dit voorbeeld laat zien hoe belangrijk het is om dit soort misleidend nieuws op Facebook te bestrijden. Met Nieuwscheckers gaan we Facebook daarmee helpen. Nieuwscheckers is een project van de opleiding Journalistiek en Nieuwe Media dat sinds 2009 bestaat. Het is een onderwijsproject waarin studenten factchecken: ze controleren of de feiten in het nieuws kloppen. Dat waren in de eerste jaren nieuwsberichten van gevestigde nieuwsmedia, want ja, ook die hebben het met enige regelmaat mis. Dit jaar zijn we ook uitspraken van politici gaan checken, in het kader van de Tweede Kamerverkiezingen. En nu komen daar dus de Facebookchecks bij.
Voor studenten journalistiek is factchecken een bijzonder goede leerschool. Het is journalistiek op het scherpst van de snede: je moet uiterst kritisch zoeken naar berichten en beweringen die mogelijkerwijs niet kloppen, en vervolgens moet je goed uitzoeken hoe het zit. Dat betekent rapporten doorploeteren, archieven raadplegen, statistieken uitpluizen, experts bellen, etc. Als factchecker moet je tot het gaatje gaan met uitzoeken hoe het zit. Dat maakt het zo enorm leerzaam.
Voor ons is dat dan ook een belangrijk motief om mee te doen met het checken van nepnieuws op Facebook: het levert interessant materiaal op waarmee we aan de slag kunnen gaan. Bovendien is Facebook een platform dat tot de verbeelding van studenten spreekt.
Daarnaast is het voor ons als factcheckers en onderzoekers van nepnieuws ook bijzonder interessant om mee te kunnen kijken met Facebook. Welk nepnieuws circuleert er? Hoe vaak wordt het gedeeld en geliked door Facebookgebruikers? Hoe vaak wordt het gemeld? Wie brengt het nepnieuws de wereld in? Valt te checken dat het nepnieuws is?
Maar waarom zouden we dat gratis doen voor een miljardenbedrijf als Facebook? Simpelweg omdat het een proefproject is. Dat detail is in de media wat onderbelicht gebleven. Het is zeker niet zo dat we nu tot het einde der tijden voor Facebook gratis nepnieuws gaan jagen.
Voorlopig is afgesproken dat we de komende twee, drie maanden als proef met Facebook gaan proberen of het nuttig is. Want we weten helemaal niet of er veel nepnieuws in Nederland circuleert. We weten ook niet of veel mensen nepnieuws op Facebook zullen melden (het idee is dat gebruikers nepnieuws rapporteren voordat factcheckers ermee aan de slag gaan). We weten ook niet of het ons lukt om mogelijk nepnieuws rap te checken.
Kortom, we gaan eerst eens kijken of het werkt, en dan zien wel weer verder.
Alexander Pleijter en Peter Burger zijn docenten van de opleiding Journalistiek en Nieuwe Media