‘Toen ik midden in de nacht wakker werd, zag ik dat RTL ons werk had opgepikt’, vertelt Jamie Schemkes (24). Ze is een van de 39 studenten van de master journalistiek en nieuwe media die zich drie weken hebben teruggetrokken in lokaal 147 van het Lipsiusgebouw, om uitspraken van Nederlandse politici te checken. De resultaten zijn te vinden op hun website Nieuwscheckers.nl.
Overal in de JNM-newsroom staan lege koffiebekertjes en waterflesjes tussen de laptops. Aan het plafond hangen ballonnen. Hoeveel checks er al uitgevoerd zijn, weet niemand precies. ‘Dát zouden we moeten checken’, zegt Anouk de Bruijn (24).
Met z’n achten vormen ze de deelredactie migratie. Andere groepen namen thema’s als arbeid, veiligheid, Europa en zorg voor hun rekening. ‘We hebben met de hele groep gewerkt aan het controleren van een uitspraak die Geert Wilders deed in een interview met WNL’, vertelt Schemkes. Bij zijn stelling ‘dat we ons land aan het kwijtraken zijn’, beweerde de PVV-voorman: ‘Op scholen wordt vaak nog alleen maar halal-voedsel geserveerd.’
‘Dat was gemakkelijk te checken door heel veel scholen te bellen’, vertelt Schemkes. Meer dan tweehonderd, van de ruim zeshonderd middelbare scholen in Nederland. ‘Die hebben we in zo’n randomizer gegooid. We hebben van half tien ’s ochtends tot drie uur ’s middags non-stop zitten bellen. Van de 114 scholen die wilden meewerken, bleek er slechts één een compleet halal-aanbod te hebben. Een aantal scholen had een gecombineerd aanbod en veel scholen hadden helemaal geen halal-eten.’
Het bericht ‘De "halalisering" van de schoolkantine’ haalde behalve RTL Nieuws ook Zondag met Lubach. De studenten gaven ook nog toelichting op radiozenders FunX en Radio 5.
Sommige grote buitenlandse redacties hebben zelf zulke factcheck-afdelingen. De Nederlandse media kennen in elk geval vaste rubrieken waarin uitspraken onder de loep genomen worden. Ook op verschillende journalistiekopleidingen wordt al langer gefactcheckt.
‘Je leert er heel veel van’, vertelt docent Alexander Pleijter. ‘Het is journalistiek op het scherpst van de snede. Om de feiten van andere journalisten te checken, moet je goed beslagen ten ijs komen.’
‘Veel mensen hebben gedurende dit project een proefabonnement genomen’, zegt Nick Boshuijer (23), ook van de migratieredactie. ‘Ik lees nu bijvoorbeeld het AD, maar dat blijft bij een proefabonnement.’
De Nieuwscheckers komen trouwens ook uitspraken tegen die juist wél blijken te kloppen. Boshuijer: ‘Zo deed Jan Roos een uitspraak over een nogal hoog percentage allochtone jongeren dat ooit in aanraking is gekomen met justitie. Als je een zogeheten cohort-analyse loslaat op de cijfers, blijkt het te kloppen. Dat verbaast me nog steeds.’
‘We worden er kritischer van’, vindt De Bruijn. ‘Door zo intensief bezig te zijn met uitspraken, van bijvoorbeeld Geert Wilders, leren we het spel beter kennen.’ Hun eigen stem op 15 maart wordt er niet door beïnvloed, denken ze. Schemkes: ‘Het heeft eerder bevestigd wat ik al van plan was.’ ‘Maar als journalisten delen we onze politieke voorkeur uiteraard niet’, zegt Boshuijer. De parlementaire journalistiek trekt hem wel. ‘Maandag, zodra het project voorbij is, begin ik met een stage die ik aan dit project heb overgehouden. Bij 1848.nl, een soort Blendle voor politiek nieuws.’
‘Het idee voor het project ontstond na een verzoek van EenVandaag’, vertelt Pleijter. ‘Vanaf 27 februari wil dat programma een dagelijkse check brengen, in aanloop naar de verkiezingen.’
Dan zijn onderzoeksweken van de Leidse masterstudenten officieel al voorbij. ‘Maar eigenlijk is het zonde om niet door te gaan tot de verkiezingen. Daarom hebben we al een stuk of tien vrijwilligers die, deels in hun eigen tijd, willen doorgaan. De interessantste tijd, met alle verkiezingsdebatten, komt er nog aan.’
Doodgecheckt
Zestig checks hebben de studenten gedurende het project uitgevoerd, laat docent Alexander Pleijter weten. ‘Daarvan zijn er nu ruim veertig gepubliceerd. En de komende weken gaan we er dus nog mee door.’
Afgelopen vrijdag werd al wel het onderwijsproject afgesloten. ‘Bas Haan, verslaggever van Nieuwsuur, kwam toen vertellen over zijn boek’, vertelt Pleijter. Dat is De rekening voor Rutte, waarin hij de e-mail onthulde die vorige maand leidde tot het ontslag van minister Ard van der Steur. ‘Samen met Jaap de Jong, hoogleraar Journalistiek en Nieuwe Media, koos hij meteen de beste factcheck: "De ‘halalisering’ van de schoolkantine".’
Een eervolle vermelding was er ook. ‘Die ging naar "De EtnoBarometer: schreeuwende koppen gebaseerd op een dubieuze peiling". Uit de resultaten van de barometer zou blijken dat veel allochtone kiezers van de PvdA naar Denk wilden overstappen.’ De studenten legden de EtnoBarometer daarop naast een checklist voor peilingen, van het Nederlandstalig Platform voor Survey-onderzoek (NPSO), het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en de Vereniging voor Onderzoeksjournalisten (VVOJ). ‘Aan maar liefst vijf van de negen voorwaarden is niet voldaan’, schrijven de studenten. Een verzoek om inzage had geen effect.
‘Wat ik zelf nog een heel goede vond, was: "Worden inburgeringsvragen echt wetenschappelijk onderzocht?"’, besluit Pleijter. ‘Naar aanleiding van een fragment uit Zondag met Lubach, had minister Lodewijk Asscher gewaarschuwd voor een karikatuur over de inburgeringsvragen. Die waren namelijk wetenschappelijk onderzocht. Onze studenten vroegen zich af: wat betekent dat, "wetenschappelijk onderzocht"?
Na heel veel uitzoekwerk en ruzie met de woordvoerder van Asscher, bleek dat alleen onderzocht wordt of de vragen niet te moeilijk of te makkelijk zijn.’ ‘De inhoud van de vragen niet; en daar gingen nu juist de "karikaturen" van Lubach over’, schrijven de studenten dan ook.