Een simpele rechtszaak over een bekeuring van 95 euro kostte een Nederlandse rechter bijna een hele middag. De man die de boete aan zijn broek had gekregen, vond het naambordje op het bureau in de rechtbank niet genoeg. Hij eiste het legitimatiebewijs te mogen zien van de magistraat die hem als ‘een mens van vlees en bloed’ wilde gaan veroordelen. Daar wilde de rechter niet aan meewerken.

‘Dat is voor soevereine burgers genoeg om de rechter te wraken’, zegt Jelle van Buuren. De universitair hoofddocent bij het Institute of Security and Global Affairs doet onderzoek naar complotdenkers. ‘Ze komen aanzetten met juridische taal, begrippen en documenten die onnavolgbaar zijn. Het lijkt misschien overtuigend, maar als je het aan een echte jurist voorlegt, is het echt onzin wat er staat.’

'Juridische flauwekul’

Veel mensen vallen voor deze ‘juridische flauwekul’, zoals Van Buuren het noemt. ‘Als ze zichzelf autonoom of soeverein verklaren, bedoelen ze eigenlijk dat ze zoveel mogelijk willen varen op hun eigen autoriteit en zelf keuzes willen maken. Dat is wat we allemaal tot op zekere hoogte willen. Alleen wordt dat verlangen naar vrijheid door de soevereine burger gekoppeld aan het idee dat de overheid niet legitiem is en je daarom niet meer gebonden bent aan de wetten en regelgeving van de Nederlandse staat.’

Als verantwoording voor het verzet worden zelfs dertiende-eeuwse intellectuelen aangedragen, zegt de onderzoeker. Bijvoorbeeld het zogenoemde ‘goddelijk recht’: een van de ideeën de Italiaanse filosoof en theoloog Thomas van Aquino.

‘Zodra een heerser zich niet goed gedraagt, zou je het goddelijk recht hebben om afstand van hem te doen’, vat Van Buuren het principe samen. ‘Je hebt als burger dan het recht om een eigen, nieuwe samenleving te stichten.’

Uitweg

Volgens hem zijn er ‘verschillende smaken’ soevereine burgers. ‘Er is binnen deze beweging ook een spirituele tak. Ze vinden dat elk mens vrij is en soevereiniteit van binnen zit, en wijzen daarom elke vorm van externe autoriteit af.’

De groep waarover hij zich het meest zorgen maakt, bestaat uit autonomen die onder hun financiële problemen proberen uit te komen. ‘Deze groep wordt alleen maar dieper in de, meestal financiële, problemen gebracht doordat ze ten onrechte geloven dat er een uitweg is uit het systeem.’

Hoewel de soevereine burgerbeweging is gegroeid en de afgelopen jaren steeds vaker in het nieuws komt, is het geen nieuw fenomeen. ‘In Nederland verklaarden twintig jaar geleden mensen zichzelf al soeverein. Het is komen overwaaien vanuit de Verenigde Staten waar in de jaren ‘50 voor het eerst geluiden kwamen van mensen die zeiden autonoom te zijn.’

De verspreiding van het gedachtegoed gaat door sociale media veel sneller dan voorheen. ‘Vroeger moest je een boek lezen om dit soort ideeën tegen te komen en nu verschijnt het gewoon vanzelf op je tijdlijn.’ Wie vervolgens besluit verder te zoeken, belandt in een bubbel van gelijkgestemden, waar ook talloze cursussen en workshops worden aangeboden.

‘Voor sommigen is het een verdienmodel. Mensen verkopen documenten die je naar de Belastingdienst of burgemeester kunt sturen en waarin je verklaart niet langer een betalingsplicht te hebben. De tactiek van dit paper terrorism is de Belastingdienst of het Centraal Justitieel Incassobureau te overspoelen met brieven en bezwaren om het overheidsapparaat te frustreren, te saboteren en plat te leggen. Dat lukt natuurlijk niet, maar het is wel een probleem. Het kost namelijk allemaal tijd, geld en mensen.’

Duimafdruk

Meestal zitten de bezwaren ook vol zelfverzonnen juridische claims. Zo is een document volgens soevereine burgers alleen rechtmatig als het ondertekend is met een zogeheten ‘natte handtekening’, een inktafdruk van de duim.

‘Ze stellen dat de manier waarop wij nu ondertekenen – met een krabbel – nooit officieel rechtsgeldig verklaard is. Je kunt ook bordjes kopen om je huis zogenaamd tot ambassade te verklaren, zodat niemand het zonder toestemming mag betreden – bedoeld om deurwaarders weg te houden. Het is pijnlijk. Mensen die uit wanhoop denken dat dit hun enige uitweg is, worden door dit soort fictieverkopende aanjagers verder in de ellende gebracht.’

Want autonoom of niet: vroeg of laat staat de deurwaarder toch op de stoep. ‘Als je weigert te betalen, kun je afgesloten worden van gas, water en licht. In het uiterste geval kun je uit huis gezet worden. Er ontstaat een opeenstapeling van boetes en uiteindelijk kan het een gevangenisstraf betekenen.’

Leed

Twee weken terug heeft zo’n aanjager voor het eerst een aanmaning gekregen, tot tevredenheid van de onderzoeker. ‘Hij presenteert zich als juridisch adviseur die mensen kan helpen soeverein te worden. De landsadvocaat sommeerde de aanjager om direct te stoppen met zijn ‘adviespraktijk’.Je kun duidelijk stellen dat hij op die manier anderen leed berokkent, dus als overheid moet je als eerst achter dit soort mensen aan.’

Hoewel de beweging geen officiële organisatie heeft, zijn soevereine burgers wel onderling solidair. ‘Ze trekken soms bij elkaar in, nadat ze uit huis zijn gezet. Het is een netwerk waarvoor soms ook bijeenkomsten worden georganiseerd en waarbinnen op sociale platforms veel wordt gepraat.’

Dat laatste is belangrijk voor Van Buuren, want het geeft hem de mogelijkheid deze ontwikkeling te bestuderen. ‘Het geeft goed inzicht in argumenten en motieven. Idealiter zoeken we vervolgens ook contact met mensen uit de beweging om uit eerste hand te horen wat hen drijft, waar ze op hopen en wat hun ervaringen zijn.’

Het is lastig om in te schatten hoe groot de beweging nu echt is. ‘We schatten dat het in Nederland om zo’n tienduizend mensen gaat.’

Enorm wantrouwen

Tot geweldsincidenten is het nog niet gekomen. ‘Maar het leidt wel tot heel ongemakkelijke scheldpartijen met deurwaarders. Die nemen tegenwoordig op voorhand politie mee. Maar wat doe je als iemand echt niet van jou gediend is?’

Voor gemeenten is het nog zoeken naar een omgang met soevereine burgers, aldus Van Buuren. ‘Gemeenten proberen zo veel mogelijk in gesprek te blijven met deze mensen. Ze zetten alles op alles om situaties die je niemand gunt te voorkomen. Maar als mensen alle vormen van hulp weigeren, kunnen ze niet anders dan ingrijpen.’

Hoe de beweging zich zal ontwikkelen, durft Van Buuren niet te voorspellen. ‘Tot nu toe is het nog niemand gelukt om onder het betalen van de belasting, huur of zorgverzekering uit te komen. Hoe vaker duidelijk wordt dat het onmogelijk is, hoe groter de kans dat de groep weer uitdunt. Aan de andere kant worden deze ideeën aangedreven door enorm wantrouwen richting de overheid. Mensen zitten verstrengeld in de overheidsbureaucratie en komen er financieel niet uit. Dat zorgt voor een onrustige ondergrond. Dat zal niet zomaar weg zijn.’