‘Deze bijeenkomst streamen we niet’, zegt Pieter Slaman, universiteitshistoricus en organisator van het symposium Een politieke aanval op de academische vrijheid in de VS. Voor aanvang van de discussie met de zaal, vrijdagmiddag in het Kamerlingh Onnes Gebouw, vraagt hij journalisten opnameapparatuur uit te zetten.
‘Iedereen moet in vrijheid kunnen spreken, anders worden we in een put van angst en wantrouwen getrokken.’
Die vrijheid is echter al grotendeels weggevallen, want de deelnemers aan de bijeenkomst moeten op hun woorden letten. Loose lips sink ships: één negatieve opmerking over Trump op sociale media kan zomaar betekenen dat je de VS niet meer inkomt, of wordt gedeporteerd, vrezen ze. ‘Quoten met naam mag alleen met toestemming’, vervolgt Slaman. Mensen in de zaal mogen niet herkenbaar in beeld worden gebracht.
In de Lorentz-zaal heerst een gevoel van verbijstering over Trumps agressieve onderdrukking van universiteiten. ‘Amerika heeft zoveel betekent voor de wetenschap’, zegt rector Hester Bijl als ze de bijeenkomst opent (zie kader).‘Samen met onze bondgenoot gingen we in vrijheid op zoek naar kennis.’
Deportaties
In een zeer korte tijd is dat totaal veranderd. Bijl veroordeelt de deportaties, het schrappen van studies, ontslaan van onderzoekers en het financieel onder druk zetten van universiteiten. ‘Onze Amerikaanse academische collega’s blijven onze trouwe vrienden maar de federale overheid brengt zware schade toe aan het in vrijheid delen van kennis, ideeën en methodes.’
De zorgen in de zaal zijn groot. Er zijn allerlei praktische vragen waar snel antwoorden op moeten komen. Een medewerker van archeologie krijgt veel vragen van haar studenten over hun veldwerk in de VS. ‘Ze weten niet wat ze moeten doen, en ik weet het ook niet. Het is essentieel dat er snel een heldere richtlijn komt.’
Iemand van Studenten- en Onderwijszaken reageert meteen. ‘We organiseren een bijeenkomst om studenten te informeren.’ Een onderzoeker in de zaal vraagt of haar reisverzekering ook een ‘detentie van twee weken’ in een Amerikaanse cel dekt.
‘Wat er gebeurt, heeft direct consequenties’, zegt universitair hoofddocent Meindert Lamers, die onder meer DNA-onderzoek aan het Leids Universitair Medisch Centrum doet, na afloop. ‘Ik ben medeorganisator van een congres in Nashville in mei. We hebben de helft minder deelnemers dan normaal. Mensen durven of willen niet.’
Wereldwijd gevaar
Lamers legt ook uit dat er enorm veel informatie wegvalt, met mogelijk grote gevolgen. ‘Ik werk aan nieuwe antibiotica en heel veel van dat onderzoek wordt gefinancierd door Amerika, onder andere via de World Health Organization (WHO).’ De VS financierde 15 procent van de WHO, zo’n 985 miljoen dollar per jaar. Dat budget heeft Trump geschrapt. ‘Dat zorgt voor vertraging. Deze kortingen zijn wereldwijd een gevaar omdat de resistentie tegen antibiotica toeneemt.’
Martine de Vries, hoogleraar normatieve aspecten van de geneeskunde, doet onder meer onderzoek naar genderdysforie bij adolescenten. Tijdens haar lezing laat ze haar artikelen zien op PubMed, de toonaangevende zoekmachine van de Amerikaanse National Library of Medicine. Ze staan er nog, maar voor hoe lang nog? Onderzoek naar gender staat immers op de zwarte lijst van Trump.
‘Binnen het LUMC hebben we een groep die kijkt naar de consequenties van het Amerikaanse beleid op allerlei vlakken’, vertelt De Vries achteraf. ‘De mensen van de medische bibliotheek hebben al een back-up gemaakt van PubMed. Data behouden is zo belangrijk.’
De Vries vindt dat alle grote wetenschappelijke tijdschriften pal moeten staan voor zorg voor bijvoorbeeld transgenders. ‘Het is essentieel dat dit onderzoek behouden blijft. Als de Amerikanen het niet meer betalen, dan is het aan ons om dat te gaan doen.
‘Het is heel raar dat we hier over na moeten denken. Ik ben zelf kinderarts in de transgenderzorg en heb collega’s in Amerika die zeggen: “In de staat waar ik werk mag deze zorg nog, maar ik durf eigenlijk niet te vliegen, want ik ben bang dat ik in een andere staat waar dat niet zo is een noodlanding moet maken en dan wordt opgepakt.”’
De snelheid waarmee de Amerikaanse universiteiten capituleerden voor de financiële dreigementen van Trump, verontrust haar. ‘Columbia is overstag gegaan vanwege het inhouden van 400 miljoen dollar staatssteun, terwijl die universiteit miljarden heeft. Menselijke waardigheid blijkt geen absoluut beginsel te zijn, maar wordt afgewogen tegen economische belangen.’
Terughoudendheid
Europa moet ferm achter deze fundamentele waarden blijven staan, vindt de hoogleraar. ‘Ik hoop niet dat we langzaam onze beursaanvragen gaan aanpassen en net iets andere onderwerpen gaan kiezen. Ik ben teleurgesteld dat er weinig kennisinstituten zijn die heel duidelijk zeggen dat ze achter deze waarden blijven staan. Er is veel terughoudendheid.’
Dat geldt niet voor het Leidse college van bestuur, aldus De Vries. ‘Ze zijn er alle drie. Ik vind de rector duidelijk. Maar oplossingen moet vooral van de faculteiten komen. Alle decanen hadden hier óók moeten zijn.’
Leiden gaat scherper letten op contracten met Amerikaanse instellingen en bedrijven. ‘We moeten heel alert zijn op de kleine lettertjes’, zegt Anouschka Versleijen, directeur van LURIS dat verbindingen faciliteert tussen Leidse wetenschappers en marktpartijen. ‘Samenwerking met Amerikaanse partijen is belangrijk, maar we kunnen er niet automatisch vanuit gaan dat die lettertjes oké zijn. De samenwerking moet voldoen aan de Nederlandse gedragscode wetenschappelijke integriteit.’
De repressie biedt ook kansen, aldus Lamers. ‘We moeten wetenschappelijke vluchtelingen opvangen. Het is goed om in Europa financieel ruimte te creëren zodat ze hier hun werk voort kunnen zetten.’
‘Het is ongelooflijk wat er allemaal gebeurt in the land of the free’, zegt rector Hester Bijl na afloop van het symposium. ‘De impact van het beleid is groot en heel zorgelijk. Het gaat ook enorm snel. De eerste stap om dat op te vangen is de informatievoorziening aan onze gemeenschap opzetten, daar is heel duidelijk behoefte aan. We organiseren informatiesessies voor studenten die naar Amerika reizen. We gaan een werkgroep formeren die in de gaten houdt wat er gebeurt, kennis deelt en nadenkt over hoe we moeten reageren.
‘Als het geld van Amerikaanse promovendi in Leiden wegvalt, vangen we dat op. Maar afgezien van een aantal bij het LUMC hebben we er nog niet veel gevonden.
‘We hebben het Scholars at Risk-fonds van het Leids Universiteits Fonds. Ik denk dat daar meer geld voor moet komen. De universiteit staat echter al zwaar onder druk door de bezuinigingen. Dat is verschrikkelijk onhandig, maar we willen wel iets doen.
‘Studenten en medewerkers durven of willen ook niet meer naar de VS. Ik denk dat het een goed idee is om hybride congressen te organiseren om zo online de lijnen met collega’s in de VS open te houden.
‘We gaan snel data en artikelen scannen en opslaan die mogelijk door de regering offline wordt gehaald. Er zijn al artikelen verdwenen. Die kunnen we dan in Leiden of elders publiceren. De universiteit moet een vrijhaven voor informatie zijn.’