Bent u lid van communistische, socialistische of totalitaire partijen en is uw onderzoek beschermd tegen genderideologie? Onderzoekers in Wageningen kregen onlangs mail van de Amerikaanse geologische dienst met die vragen. Op advies van de universiteit hebben ze de lijst niet ingevuld.

Ook Leiden heeft een advies paraat. ‘Niet invullen’, luidt de kernachtige aanbeveling op de medewerkerswebsite, al zijn er hier voor zover bekend nog geen wetenschappers die een dergelijke vragenlijst hebben ontvangen. De universiteit vindt de ontwikkelingen in Amerika echter ‘zeer zorgwekkend’ en organiseert vrijdag het symposium ‘Een politieke aanval op de academische vrijheid in de VS’. Daar bespreken experts de gevolgen voor Nederlands onderzoek en hoe wetenschappers zich tegen ongeoorloofde inmenging kunnen beschermen.

Universitair docent Jessie Morgan-Owens, literatuuronderzoeker en zelf Amerikaans is een van de sprekers. ‘Ik vroeg aan mijn studenten, die dus Amerika bestuderen, hoeveel van hen nu nog zouden overwegen om naar de VS te reizen’, zegt ze. ‘Het waren er maar twee.’

‘Ze kunnen je bij de grens vragen om de inhoud van je telefoon te laten zien. Als je zoals ik Amerikaans staatsburger bent, kun je dat weigeren, hoewel dat veel kopzorgen oplevert. Maar als je geen burger bent kunnen ze je weigeren aan de grens. Als ze je alleen terugsturen, is dat nog niet zo erg, maar mensen worden wekenlang vastgehouden tot alles is afgehandeld. Buitenlanders wordt nu geadviseerd een blanco telefoon en laptop mee te nemen.

‘Het probleem is dat mensen bang zijn om een regel te overtreden, maar niemand weet wat de regels precies zijn. We zien dat visa van studenten worden ingetrokken, maar niemand weet waarom.’

Gemaskerde agenten

Deze week gaf de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Marco Rubio diplomaten de opdracht om sociale media-accounts van visumaanvragers, onder wie studenten, door te spitten. Wie kritisch is geweest op de VS of Israël kan voortaan worden geweigerd.

Studenten en onderzoekers worden opgepakt en uitgezet. De Turkse Rumeysa Ozturk, promovendus aan Tufts University in de staat Massachusetts, werd vorige week op straat aangehouden door gemaskerde agenten. In afwachting van een hoorzitting zit ze vast in een cel in Louisiana. Daar zitten ook student Mahmoud Khalil en onderzoeker Badar Khan Suri. Ze protesteerden voor Palestina en zouden volgens de regering banden hebben met Hamas. Jessie Morgan-Owens: ‘Ik kom uit Louisiana en de gevangenissen daar zijn geen pretje.’

‘De visa van de mensen die nu worden opgepakt, zijn dezelfde visa waarmee ik studeerde’, zegt universitair docent en Amerikanist Sara Polak. ‘Als iemand die met journalisten praat en zegt dat Trump een racist is, ben ik supervindbaar. Ik sta nog steeds achter die uitspraken, maar het wordt eng om dat te blijven zeggen. Ik heb me nog nooit gedwongen gevoeld om een journalist te vragen mijn naam niet te noemen, maar krijg het gevoel dat ik dat misschien moet doen. Dat had ik nooit gedacht.

‘Ik heb een vriendin die zich in Iran specialiseert, en op een gegeven moment was het duidelijk dat ze daar op de radar van het regime kwam en daar niet meer veilig zou zijn. Als Amerikanist heb ik mensen geleerd dat het vrije woord belangrijk is in de VS, dus dit is heel vervreemdend.’

Financiering

Simone Joosten, universitair hoofddocent immunologie, ziet ook dat er opeens taboes zijn in de VS. Zij doet onderzoek naar tuberculose, ook met onderzoekers die bij het Amerikaanse National Institute of Health (NIH) werken, waar sinds Trumps aantreden grote ontslagen zijn gevallen. 

‘Ik denk dat tuberculoseonderzoek internationaler is dan welk ander veld dan ook’, zegt ze. ‘Veel collega’s uit de VS mogen niet meer met ons samenwerken: ze mogen hun data niet meer delen, we mogen niet meer gezamenlijk op aanvragen voor subsidies staan. De NIH heeft heel veel financiering per direct stopgezet. Normaliter krijg je geld voor een aantal jaar. Als er dan wat overblijft, kan je dat project een jaar verlengen. Dat kan je nu niet meer aanvragen, want die knop om dat te doen hebben ze gewoon uit het systeem gehaald. Er zijn nu klinische studies bezig die daardoor niet kunnen worden afgerond. Dat is vreselijk.’

Dat hulporganisatie USAID en vaccinatieplatform Gavi worden gekortwiekt heeft grote gevolgen voor de lange termijn, vreest Joosten. ‘Die organisaties zijn verantwoordelijk voor vaccinatieprogramma’s. Dus we hebben straks hele populaties, met name Afrikaanse kinderen, die niet de juiste vaccinaties hebben gehad. Het eerste vaccin dat baby’s normaal gesproken krijgen is tegen tuberculose, en dat krijgen ze nu niet meer. Het aantal gevallen zal enorm toenemen, terwijl de capaciteit om vaccins te testen en te evalueren heel hard zal afnemen.’

Annemieke Geluk, hoogleraar immunodiagnostiek van mycobacteriële infectieziekten, lepra en tuberculose is even somber. ‘Momenteel ben ik voor overleg in Kaapstad waar onze Amerikaanse collega’s helaas niet naartoe mochten. Tevens komt de financiering van de verlenging van dit project nu in gevaar.

‘Over een onderzoek naar lepra hebben we een artikel ingediend en een van de Amerikaanse co-auteurs moest zich terugtrekken, niet vanwege de inhoud, maar omdat ze niet meer mogen publiceren. Dit maakt samenwerkingen van jaren kapot en het dreigt een stap terug te worden voor de wetenschap.’

Verschraling van de academie

Amerikanist Polak heeft nog geen directe problemen ondervonden, maar is wel op haar hoede: ‘Ik werk momenteel aan een ERC-project, dus dat is EU-geld en veilig. Maar het onderzoek gaat onder andere over racisme en daarvoor is het nodig om samen te werken met Amerikaanse academici en om daarheen te reizen. Dat gaat moeilijker worden. Kunnen mijn team en ik daar nog heen? Kan ik promovendi die queer zijn wel veilig meenemen? Ik wil niet dat ze worden aangehouden. Ik ben zeer toegewijd aan mijn onderzoek, maar misschien ga ik maar gewoon niet die kant op. Misschien moet ik de ERC wel vragen of ik mijn project kan aanpassen. Maar tegelijkertijd vind ik het juist nu belangrijk om dit onderzoek te doen.’

Morgan-Owens: ‘Deze ontwikkelingen zullen nog generaties effect hebben. Als in Amerika de toegang tot onderwijs wordt beperkt, door bijvoorbeeld het sluiten van het ministerie van Onderwijs of het afschaffen van positieve discriminatie, kan er een situatie ontstaan waar universiteiten niet meer de essentiële diversiteit aan denkwijzen hebben. De democratie zal daaronder lijden. Het leidt tot een enorme verschraling van de academie.’

Joosten blijft strijdvaardig: ‘Je kunt als universiteit nu alleen in protest blijven. Ik hoop dat de Nederlandse overheid ofwel de EU het gat opvult en de subsidiemogelijkheden uitbreidt.’ ‘Er is een Amerikaanse defensieparaplu die ons ook dekt’, zegt Polak. ‘Maar óók een wetenschapsparaplu: een enorm deel van de wereldwijde financiering komt vanuit de Amerikaanse federale overheid. Dat kunnen wij nooit overnemen. We nemen nu een of twee at risk scholars per jaar op. Maar Nederland heeft veertien universiteiten, en de VS meer dan vierduizend, en we zijn al aan het bezuinigen.’

Morgan-Owens: ‘Er is uiteindelijk geen vakgebied dat altijd aan het oog van de staat ontkomt. Kijk naar wetenschappers die transgene muizen bestudeerden en opeens doelwit werden omdat het woord “trans” voorkomt in hun onderzoek. Zolang we niet allemaal vrij onderzoek kunnen doen, kan niemand dat. Dan hebben we niet het vrije discours dat nodig is voor een gezonde democratie.’

Een politieke aanval op de academische vrijheid in de VS, symposium, Kamerlingh Onnes Gebouw, vrijdag 4 april, 16:00 - 17:30 uur