De vader van Xi Jinping was een hoge functionaris bij de Chinese Communistische Partij. Toen Mao Zedong de Culturele Revolutie lanceerde in de jaren zestig werd deze Xi Zhongxun echter gezuiverd. ‘Xi hoorde bij de Beijing-elite, zat op de beste school in de stad’, zegt Chinadeskundige Friso Stevens. ‘Zijn wereld stortte helemaal in toen zijn vader zijn machtspositie kwijtraakte. Diegenen die eerst de macht hadden, waren ineens de vijand. Zijn vader werd vernederd, hij werd zelf vernederd. Zijn zus stierf. Hij werd naar het platteland gestuurd om daar zware arbeid te verrichten en van de boeren te leren. Om zich uit deze situatie te redden moest Xi “roder dan rood” worden. Het werd zijn overlevingsstrategie om altijd ideologisch zuiver te zijn.’

Xi’s vader werd later gerehabiliteerd en zijn zoon klom alsnog op in de partij. Het gegeven dat hij zijn bevoorrechte positie een keer was kwijtgeraakt heeft zijn sporen achtergelaten. Xi’s obsessie met het bewaren van sociale stabiliteit vertaalt zich in de Chinese surveillancemaatschappij van nu, stelt Stevens, die een proefschrift schreef over de Chinese assertiviteit en de rol die de leider van het land (sinds 2012) hierin speelt.

Het wereldbeeld van president Xi is sober en spartaans, betoogt hij. ‘Alles benadert hij in termen van winst en verlies. Het is een keiharde kerel.’

Verkeerd ingeschat

Er zijn twee belangrijke redenen waarom hij aan de macht kwam. ‘Xi is primair gekozen vanwege binnenlandse ontwikkelingen. De partij en overheid implementeerden niet het beleid dat de toenmalige leider Hu Jintao in het centrum in Beijing uitvaardigde, en de corruptie was ongekend.’

De jaren 2000 werden wel de ‘go-go years’ genoemd. ‘China groeide economisch zeer snel, per jaar met dubbele cijfers als je kijkt naar het bruto binnenlands product. Corruptie was het smeermiddel. Je moest meespelen om ergens te komen.’ De economie kwam erdoor in gevaar. ‘Xi heeft een mandaat gekregen om dat aan te pakken. Hij was het antwoord op die corruptie en gebrek aan implementatie van beleid door de partij.’

Alleen ging de president veel verder dan verwacht. ‘De elite van de partij wist wat voor vlees ze in de kuip hadden, toch hebben ze hem verkeerd ingeschat. Xi hield tot het einde zijn kaarten tegen de borst.’ Hij werd in 2007 intern verkozen tot de nieuwe leider. ‘Dat is een fout geweest die de geschiedenis heeft veranderd.’

Niemand had gedacht dat hij een neo-Maoïstische ideologie zou introduceren, vertelt Stevens. ‘Dat hij de partij in alle haarvaten van de samenleving zou terugbrengen.’

De surveillancemaatschappij die China is geworden, moet je ook in dat perspectief zien. ‘Het geeft blijk van de onzekerheid over controle. Je ziet het niet aan de oppervlakte. De camera’s, de informanten en het partijkader: het is een heel geraffineerd systeem.’

Stevens studeerde aan Peking University en maakte de omslag in de maatschappij mee. ‘Ik ging er in 2015 heen en toen was het leven in Beijing fantastisch. Mensen durfden te zeggen wat ze dachten. In 2016 veranderde dat. Toen had Xi zijn macht geconsolideerd middels zuiveringen. Toen ik vertrok in het voorjaar van 2017 waren mensen veel voorzichtiger geworden. Een verdrietig einde, er is niets belangrijker dan vrijheid.’

Chinezen zijn ontzettend open en nieuwsgierig, vertelt Stevens. ‘Ze omarmen graag nieuwe ideeën, maar de huidige geopolitieke strijd leeft ook bij hen en wordt gevoed door de propaganda. De invloed van liberale westerse ideeën is daardoor steeds beperkter geworden.’

Tegelijkertijd kijkt het Westen niet erg neutraal naar de Chinese houding in haar diplomatieke betrekkingen. China reageert vooral vaak op zetten van de Amerikanen.

Ongekende escalatie

‘Dat zie je bijvoorbeeld bij bezoek van Nancy Pelosi, de toenmalig voorzitter van het Huis van Afgevaardigden, in augustus 2022 aan Taiwan. Er is geen land in de wereld dat Taiwan erkent als onafhankelijke staat en het ligt dan ook heel gevoelig als Pelosi daarheen gaat. Voor China is dat een Amerikaanse provocatie, het raakt aan haar legitimiteit als regerende partij. Op haar actie volgde een Chinese blokkade van Taiwan; echt een ongekende escalatie. China hoeft Taiwan niet te veroveren om het tot overgave te dwingen. Zeven dagen was het eiland vrijwel onbereikbaar omdat er allemaal Chinese oorlogsschepen voeren. Vliegtuigen vermeden de regio omdat er raketten werden afgevuurd.

‘In de krant lees je dan alleen dat China agressief is, wat zo was. Maar het zogeheten Eén-Chinaprincipe (dus met Taiwan, red.) is het grondvest waarop de relatie tussen China en het Westen vanaf 1972 werd hervat.

‘Nederlandse media nemen het narratief en de nieuwsverhalen van de Amerikaanse media een-op-een over. Mensen zijn daardoor heel erg bang voor China geworden. Maar wat daar gebeurt, heeft niet per se directe gevolgen voor onze veiligheid. Ik zou aan journalisten willen vragen: kom met bewijs dat China een imminente veiligheidsdreiging voor Europa is. Dat is er niet.’

Amerika zoekt de confrontatie, en China reageert. ‘Het gaat om hegemonie. Amerika wil nummer één blijven.’

China probeert uiteraard ook haar invloed in de regio te vergroten, zegt Stevens. ‘China heeft bijvoorbeeld haar informele invloed in Laos en Cambodja vergroot. Chinese staatsbedrijven gaan naar deze landen toe en nemen hun personeel mee. Er is financiering door Chinese staatsbanken. Langzaam maar zeker wordt er met Chinees geld betaald. Diplomaten uit die landen vertelden me dat beleid dat tegen de belangen van China ingaat, niet mogelijk is.’

Stevens vindt dat Europa en Nederland veel meer hun eigen weg moeten zoeken in de relatie met China. ‘Mark Rutte stemde in januari van dit jaar, in ruil voor een kiekje in het Oval Office, in met de beperking van de uitvoer van ASML-machines die chips fabriceren. Wat heeft Nederland daarvoor terug gekregen van de Amerikanen? Volgens mij niets. We zijn gewoon onder druk gezet, daar ben ik niet happy mee.’

Die ASML-boycot gaat niet alleen om chips voor kunstmatige intelligentie, of voor militaire toepassing, stelt Stevens. ‘Het gaat ook om chips voor auto’s en dergelijke. Het internationale ecosysteem was optimaal. Het is geen goede zet  om economische activiteiten weer naar eigen land te verplaatsen.’

Chips zijn de olie van de 21ste eeuw. ‘Voor Japan was olie een reden om in 1941 De Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor preventief aan te vallen. De VS hadden een boycot ingesteld waardoor Japan geen olie kon importeren, wat haar economische opkomst zou remmen. Dat zorgde voor wantrouwen en uiteindelijk dus voor oorlog.’

Vijandelijk signaal

Volgens Stevens doet en zegt Amerika nu openlijk wat de Chinese propaganda al een decennium beweert: de opkomst van China stoppen. ‘Als je de strategische druk op China opvoert, maakt dat de haviken in Beijing sterker. Wat Biden nu doet, bevestigt de Chinese propaganda.’

En Nederland doet daaraan mee. ‘De Europeanen vormen steeds meer een front met de Amerikanen.’ Europa stapt daarmee af van haar streven naar zogeheten open strategische autonomie. ‘Een Chinese wetenschapper noemt het de NAVO-ficatie van de relatie tussen China en Europa.’

Nederland mengt zich ook militair in Oost-Azië. ‘Als we een fregat die kant op sturen dan is het niet verrassend dat China dat als een vijandelijk signaal interpreteert.’

Europa kan voor een stabiele relatie met China kiezen, denkt Stevens. ‘Daar zouden de Chinezen voor tekenen. China is niet onze vijand. Het is wel zo dat we heel scherp moeten letten op bepaalde zaken. Europa moet keihard zijn als het gaat om oneerlijke economische concurrentie, spionage en diefstal van intellectueel eigendom.’

Binnen de gemeenschap van China-deskundigen is er consensus dat China geen vijand is, aldus Stevens. ‘Ik zie echter zelden een sinoloog bij het Nederlandse nieuws commentaar leveren op ontwikkelingen in China. Veiligheidsexperts die niets over China weten domineren het Nederlandse debat, daar word ik moedeloos van.’

Friso Stevens, Chinese Assertiveness and the Rise of Xi Jinping. Promotie is op 28 maart