‘Veel van de acute problemen waar we voor staan, bijvoorbeeld met migratie, woningbouw, landbouw en natuur, zijn terug te voeren op een overweldigende, door de jaren heen gegroeide complexiteit van te veel regels, procedures en controledrang.’
Aldus koning Willem-Alexander, dinsdag in de Troonrede. ‘Te vaak krijgen mensen de boodschap dat iets om formele redenen niet kan of mag, waardoor zij het gevoel krijgen de regie over het eigen leven te verliezen.’
Die boodschap komt overeen met de bevindingen van Ritsart Plantenga. Voor zijn promotie onderzocht de pas gepensioneerde jurist hoe regeldruk kan leiden tot maatschappelijke onrust en gevoelens van wantrouwen richting de overheid. ‘Al deze gevolgen kun je als onnodige bijwerkingen zien van regels die door de overheid worden bedacht.’
Sabeltandtijger
Hoewel de overheid al veertig jaar met man en macht werkt aan het verminderen van de regeldruk, lijkt de beleving ervan binnen de samenleving ondanks deze inspanningen erg hoog. ‘De overheid doet heel veel, maar je hoeft maar de krant te openen en je leest dat bijvoorbeeld ondernemers last hebben van regeldruk. De overheid focust heel erg op de economische schade, maar ze hebben totaal geen zicht op hoe mensen de regeldruk daadwerkelijk beleven. Dat ben ik in kaart gaan brengen. Hoe beleven mensen regeldruk en wat veroorzaakt dat gevoel?’
Daarbij haalt de promovendus een belangrijke theorie uit de neuropsychologie aan. ‘Toen de mens uit de boom was geklommen, over de savanne liep en een sabeltandtijger tegenkwam, kon die niet even bedenken: goh, wat ga ik nu eens doen? Nee, je brein moet heel snel schakelen: vluchten of vechten? Emotie en intuïtie geven je een signaal. Dat systeem werkt heel snel en zit nog steeds in ons brein.’
Pas later is de ratio eraan te pas gekomen, aldus Plantenga. ‘Je kunt achteraf ‘s avonds in je hut bedenken: wat ga ik doen als ik morgen weer een sabeltandtijger tegenkom? Daar heb je dan veel meer tijd en cognitieve energie voor. De ratio is een trager systeem en hebben we pas later in ons brein ontwikkeld.’
Ratio vs emotie
Volgens hem zijn al onze gedachten en ons gedrag te herleiden tot een samenwerking tussen die twee systemen: ons ervaringsgerichte, emotionele systeem en ons rationele, logische systeem. Uit eerder onderzoek blijkt dat mensen een voorkeur lijken te hebben voor een van beide systemen en dus meer op emotie of meer op ratio vertrouwen. ‘Toen dacht ik: wat nou als die tweedeling in hoe mensen met regeldruk omgaan komt doordat de ene mens meer neigt naar het ene systeem dan het andere?’
Plantenga zag dat al heel veel onderzoek is gedaan naar de rationele beleving van regels. ‘Dit is eigenlijk het eerste onderzoek waarin gekeken wordt naar hoe mensen intuïtief met regels omgaan. Met name de psychologische kant achter regeldruk wordt in mijn onderzoek belicht.’
Welke voorkeur mensen hebben voor een van de twee systemen, bepaalt hoe zij met een regel omgaan en erop reageren. ‘Bij rationele personen, om het zo maar even te zeggen, heeft vaak de regeldruk die ze ervaren bij een nieuwe maatregel of wet geen invloed op hun beslissing om die regel na te leven of niet. Ze kunnen de regel wel vervelend vinden, maar maken op basis van andere factoren hun beslissing. De emotie die regeldruk veroorzaakt kan bij emotionele, ervaringsgerichte mensen wel doorslaggevend zijn in hun beslissing. Emoties uit het verleden hopen zich op. Hun bereidheid om een regel na te leven op het moment dat die bijvoorbeeld als onrechtvaardig wordt ervaren, neemt sterk af.’
Of iemand zich een Amsterdammer of Hagenees voelt, heeft ook invloed. ‘Mensen reageren heel sterk vanuit de groep waarmee ze zich verbonden voelen en vooral vanuit de mores binnen die groep. Die zijn heel belangrijk en dit gebeurt intuïtief, zonder daarover al te lang na te denken.’
Geen wappies
Niet alleen eigen ervaringen hebben effect, maar ook verhalen in kranten of op sociale media kunnen bijdragen aan hoe mensen regeldruk beleven. ‘Ik kan me goed voorstellen dat zaken als de toeslagenaffaire en de gaswinning in Groningen veel wantrouwen richting de overheid hebben gebracht. Dat hoeven mensen niet zelf mee te maken om toch zo te ervaren. Het gaat niet uitsluitend om eigen ervaringen.’
Als de overheid besluit om niet naar deze mensen te luisteren, ontstaat er volgens Plantenga maatschappelijke onrust. ‘Je leest overal dat mensen vinden dat ze niet worden gehoord door de overheid. Ik vind niet dat de overheid beter moet luisteren, maar beter moet weten wáár ze naar moet luisteren.’
Het afgelopen jaar heeft de regeldruk een miljard euro gekost, vertelt Ritsart Plantenga. Volgens de promovendus brengt regeldruk de economie al decennialang grote schade toe. ‘Neem nou die grenscontroles’, begint promovendus Ritsart Plantenga. ‘Er wordt nu een half jaar aan de Duitse grens gecontroleerd om terroristen te pakken. Maar daar staan vrachtwagens te wachten met bederfelijke waar, er zijn vrachtwagens die te laat komen, mensen die ingezet moeten worden om de grenscontrole te doen. Die economische schade loopt in de tientallen miljoenen per dag.’
Dat lijkt voor het nieuwe kabinet te lonen. ‘Dinsdag zag je een nieuwe meting van vertrouwen in de overheid en dat vertrouwen is ten opzichte van vorige kabinetten flink omhooggegaan. Als je rationeel naar deze coalitie kijkt, denk je: ze gaan niets voor elkaar krijgen, want ze lopen tegen allerlei onoplosbare problemen aan. Maar op korte termijn zie je dat beslissingen die, chargerend gezegd, voor de bühne zijn - zoals weer 130 kilometer per uur gaan rijden en het uitstellen van stikstofmaatregelen - mensen het gevoel geven dat er eindelijk iemand is die naar hen luistert. Dit kabinet spreekt de taal waar mensen zich makkelijker mee identificeren. Je moet als overheid begrijpen hoe dat werkt.’
Aangezien dit pas het eerste onderzoek is waar de focus niet slechts op de ratio ligt, vindt Plantenga het belangrijk dat er vervolgonderzoek wordt verricht. ‘Als je ziet dat een groep niet zo gevoelig is voor argumentatie, maar meer voor verhalen en beleving, moet je eerst begrijpen welke emoties er spelen voor je een maatregel invoert. Wellicht werkt je nieuwe regel wel averechts, maar dat weet je niet als je het niet op voorhand onderzoekt.’
Uiteindelijk vindt Plantenga dat met name de denkwijze over ervaringsgerichte mensen fundamenteel moet veranderen.‘Het idee dat rationele mensen goed zijn en emotionele mensen wappies, is niet goed. We moeten niet neerkijken op mensen die meer neigen naar hun emotionele dan rationele systeem. De emotionele signalen en intuïtie hebben er eeuwen voor gezorgd dat wij als mens overleefd hebben en dus is het ook iets goeds. We moeten niet alleen luisteren naar de ratio, maar juist kijken naar de interactie tussen ratio en emotie. Dat moeten we nog leren als het gaat om beleid en regels maken.’