Vijf lachende wetenschappers staan vrolijk afgebeeld op een foto van een eeuw oud. Het zijn niet de minsten: Hendrik Antoon Lorentz, Willem de Sitter, Paul Ehrenfest, Arthur Stanley Eddington en Albert Einstein. Voor Frank Rensen en Nour Eldín Emara vormde de foto aanleiding om in de geschiedenis én het wetenschappelijke werk van de vijf onderzoekers te duiken. Het resultaat is de zesdelige podcast ‘De Leidsche Vijf’.

Waarom sprak deze foto jullie zo aan?
Nour Eldín Emara: ‘Einstein was onze trigger. Wat had hij nou in Leiden te zoeken bij die andere wetenschappers? In zes afleveringen gaan we de levensverhalen van die vijf wetenschappers af en maken we de balans op wat hen nou naar Leiden bracht en vooral ook wat ze daar deden, zowel hun wetenschappelijke ideeën als hun vriendschappen.’

Frank Rensen: ‘Het gaat over de geschiedenis van Leiden als een hoofdstad van de wetenschap in de twintigste eeuw. En dat is meteen een mooie context om het te hebben over de revolutie in de moderne natuurkunde. Het omslagpunt van de klassieke mechanica van Newton naar de relativiteitstheorie en kwantumfysica.’

Wat was de gelegenheid waarbij de bewuste foto is gemaakt?
Emara: ‘We weten dat de foto op 26 september 1923 is gemaakt in de Oude Sterrewacht door de zoon van Willem de Sitter.’

Rensen: ‘We dachten eerst dat het ter gelegenheid was van de zeventigste verjaardag van Lorentz, maar zijn biograaf twijfelt daaraan. Volgens hem was het een toevallige samenkomst.’

Emara: ‘We weten ook dat er twee versies van de foto zijn. Op de foto die wij gebruiken kijken ze allemaal in de camera, maar er is een tweede die in de De Sitterzaal hangt waar Einstein wegkijkt en Ehrenfest ondeugend lacht.’

Wat was jullie taakverdeling bij het maken van de podcast?
Rensen: ‘Ik heb natuurkunde en sterrenkunde gestudeerd dus dat voor mij de logische rol. Nour heeft geneeskunde gestudeerd en hij gaat meer over de geschiedenis.’
Emara: ‘Ik diende als een soort proefkonijn. Als ik de natuurkunde snapte dan zou de gemiddelde niet-natuurkundige luisteraar dat waarschijnlijk ook doen.’

Denken jullie dat er over 100 jaar net zo gesproken wordt over de onderzoekers van nu? Of was dit vijftal uniek.
Emara: ‘Aan het begin van de twintigste eeuw hebben Nederlandse onderzoekers, onder wie Lorentz, veel Nobelprijzen gewonnen. Leiden had echt een bijzondere positie. Dat is wel veranderd in de loop der jaren, het zwaartepunt ligt nu meer in Amerika, maar ik denk dat je ook nu nog steeds zulke interessante verhalen kan vinden in Leiden.’

Rensen: ‘Einstein was in zijn eentje heel belangrijk voor de natuurkunde, maar wat uniek was, is dat die vier eromheen allemaal een enorm belangrijke rol gespeeld hebben daarin. Lorentz had een soort proto-relativiteitstheorie waarop Einstein zich baseerde. Eddington en De Sitter hebben bewijs geleverd voor de speciale en algemene relativiteitstheorie. En Ehrenfest was een belangrijk klankbord voor alle connecties tussen die vier. En het waren echt vrienden.’

Emara: ‘Ik dacht dat Einstein een soort eenzaam genie was dat alles in z’n eentje bedacht, maar dit verhaal laat zien dat je onderzoek nooit in je eentje doet. Iedereen levert een bijdrage om samen tot een geweldig idee te komen. Ik hoop dat we daar mensen mee kunnen inspireren. En ook Einstein maakte wel eens fouten.’

Rensen: ‘Hij was hier bijzonder hoogleraar en gaf een paar maanden per jaar colleges. Pas na deze foto is hij naar Amerika gegaan.’

Emara: ‘Hij noemde Leiden “het meest verrukkelijke plekje op deze dorre aarde”.’

Hebben jullie een persoonlijke favoriet?
Emara: ‘Ik ben erg gecharmeerd van Ehrenfest. Hij was echt een verbinder tussen al die verschillende personen. Ze kwamen allemaal bij hem logeren. Al hun brieven zijn nu openbaar, en zeker bij Ehrenfest krijg je daardoor inzicht in zijn diepste gedachten. We wisten al dat hij depressief was. In die brieven zie je echt zijn hoogste pieken en diepste dalen terug. Ik vond het heel bijzonder om dat te kunnen lezen.’

Rensen: ‘Ehrenfest was ook een bijzondere leraar. Hij volgende Lorentz op als hoogleraar natuurkunde. En waar Lorentz echt een soort deftige staatsman van de fysica was, maakte Ehrenfest er een informele bedoening van. Maar hij is niet mijn favoriet. Ik ben fan van De Sitter. Ik ben er bij het maken van de podcast achter gekomen dat hij best wel sassy was. Als iemand hem bekritiseerde in een vakblad, schreef hij dingen terug als: “Gelukkig snap je er niks van en weet iedereen dat.”’

De podcast ‘De Leidsche Vijf’ is hier te luisteren, check hieronder de trailer