De coronacrisis brengt ons terug naar de basics. Dat geldt zowel voor ons eigen leven als voor de samenleving als geheel. Dat de wetenschap tot die kernwaarden behoort is zonneklaar. Avond na avond leggen virologen en andere deskundigen ons uit hoe we de huidige situatie kunnen duiden. Het gaat in praatprogramma’s niet meer om meningen maar om kennis; wat een verademing is in termen van kijkgenot.

Die kennis wordt, zoals het hoort, vaak gepresenteerd als hypothese: we weten nog niet goed genoeg hoe het virus zich verspreidt; we kunnen niet precies zeggen wanneer er een vaccin is, enzovoort. De premier beroept zich bij de belangrijkste klus uit zijn carrière expliciet op wetenschappelijke inzichten: niet de politiek maar de academie heeft de waarheid in pacht. Het primaat van de wetenschap (dus toch niet ‘zomaar een mening’) is bijkans absoluut.

Denkfout

Hoe anders was dat nog maar kort geleden, toen wetenschappers verweten werd in een ivoren toren te leven en ze door Den Haag gedwongen werden ‘relevant te worden’ door middel van een Nationale Wetenschapsagenda. De status en het functioneren van de wetenschap in deze crisis laat zien dat dat een denkfout is geweest.

Alle wetenschap is per definitie relevant voor de samenleving; dat is ook precies de reden waarom we de afgelopen eeuwen ons systeem van onderwijs en onderzoek zo hebben ingericht en onderhouden. Verschoond van urgentie waren we dat kennelijk vergeten. In dat opzicht fungeert corona als een welkome wake-up call.

De fundamentele rol die wetenschappers nu spelen om de toekomst van onze samenleving veilig te stellen blijkt niet alleen uit de virologen die ik noemde, of de laboratoria die bezig zijn een vaccin te ontwikkelen. Hun toegepaste kennis is cruciaal maar even zo belangrijk is het begrijpen van de pandemie als historisch, sociaal-cultureel verschijnsel.

Röntgenfoto van levensstijl

We moeten diepgaand nadenken wat het virus zegt over wie we, in Nederland anno 2020, geworden zijn. In ieder opzicht (consumptie, globalisering maar ook mediatisering) toont deze crisis ons een röntgenfoto van onze eigen levensstijl; legt, als het ware, het DNA ervan bloot. We moeten daarbij ook het virus zelf als door de moderne mens gecreëerd zien.

Corona is een van de voorbeelden van hoe ons leven in het Antropoceen, het eerste door de mens gedomineerde geologische tijdperk, vorm zal krijgen. We bestrijden deze crisis dus niet alleen met een vaccin. We moeten analyseren hoe we in deze situatie verzeild zijn geraakt en welke scenario’s voor de toekomst denkbaar en wenselijk zijn.

Ook in dat opzicht zijn we gelukkig goed toegerust. Wetenschappelijk is Nederland namelijk niet alleen wereldtop op het gebied van bèta en medische wetenschappen maar ook wat betreft humanities & social sciences. Deze moeten ons vertellen hoe de huidige situatie is ontstaan; hoe men dit soort uitdagingen in het verleden het hoofd heeft geboden en welke oplossingen op grond daarvan mogelijk zijn.

De coronapandemie die ons nu ontwricht is het resultaat van globalisering. Het is echter precies diezelfde toename van mondiale connectiviteit die ons vanaf de zeventiende eeuw ongekende welvaart en onze positie als een van de meest welvarende landen ter wereld heeft opgeleverd. Globalisering gaat over de kracht en onmacht van verbonden zijn.

Op dit moment ervaren we vooral dat laatste. In alle perioden van de wereldgeschiedenis zijn mensen geconfronteerd met de kracht en onmacht van een netwerk dat ze zelf creëerden, maar dat hen vervolgens met totaal onvoorziene repercussies van repliek diende. De coronacrisis is slechts een voorbeeld in een lange reeks en bovendien nog steeds relatief beperkt; denk wat betreft epidemieën aan de impact van de pest in de Middeleeuwen, de virussen die met Columbus meereisden naar de America’s of de Spaanse Griep.

Verwaarloosd

Waar bèta en medische wetenschappen vaak inzoomen om concrete resultaten te bereiken op de korte termijn, zoomen alfa en gammawetenschappen juist uit om een analyse van het probleem in bredere zin te bewerkstelligen. Het uiteindelijke doel daarvan is te komen tot scenario’s voor de toekomst. Want hoe kunnen we weten naar toe moeten, als we geen idee hebben waar we vandaan komen?

Helaas zijn de geestes- en sociale wetenschappen de afgelopen decennia verwaarloosd door de overheid. Scherpe kritiek daarop, vanuit álle wetenschapsdomeinen, heeft geen enkel effect gehad. Kort voor de huidige crisis leek er een kentering waarneembaar. In de zomer van 2019 weigerden de universiteiten collectief om geld over te hevelen van alfa en gamma naar de technische wetenschappen (het advies van de commissie Van Rijn). Niet veel later, in januari 2020, besloten de Erasmus Universiteit en de TU Delft eendrachtig om de muren tussen wetenschapsgebieden te gaan slechten, onder het motto ‘techneut zoek alfa om samen te excelleren’.

Muren slechten

De Universiteit Leiden is bij uitstek geschikt om een belangrijke rol te spelen in deze cruciale ontwikkeling. Het is wat betreft onderwijs en onderzoek toonaangevend op het gebied van alfa, bèta, gamma en de medische wetenschappen samen. Bovendien heeft het met de Faculteit Archeologie een succesvolle eigen proeftuin waarin deze wetenschapsgebieden al volop met elkaar samenwerken bij de bestudering van de big questions. Daarbij biedt de Leiden-Delft-Erasmus samenwerking precies de juiste mogelijkheden om deze integrale aanpak verder uit te bouwen en op te schalen.

Laat onze nieuwe rector dus het net verschenen boek van Jürgen Renn, The evolution of knowledge. Rethinking science for the Anthropocene aanschaffen en het verder slechten van muren tussen wetenschapsgebieden maken tot de kern van haar beleid voor de komende jaren. Alleen op die manier kunnen de ingrijpende problemen waar we ons als samenleving mee geconfronteerd zien, zoals deze coronacrisis, volwaardig en robuust worden bestreden, geanalyseerd en opgelost.

Miguel John Versluys is hoogleraar klassieke & mediterrane archeologie