Op 6 januari 2021 zat Sytze Hiemstra tv te kijken. Hij zag hoe het Capitool werd bestormd door Trump-aanhangers die een veldslag uitvochten met politieagenten, hoe een ‘FREEDOM!’ schreeuwende QAnon-sjamaan de Senaatskamer betrad, hoe het kantoor van Huis van Afgevaardigden-voorzitter Nancy Pelosi werd geplunderd.

Diezelfde dag had Hiemstra via Facebook een artikel gelezen over de herkomst van de term ‘fuck you’. Bij de Slag bij Azincourt in 1415 hakten de Fransen bij gevangen Engelsen de middelvinger af, zodat zij hun longbow niet meer konden bedienen. De Engelsen die dat lot bespaard bleef, zouden hun middelvinger en soms ook hun wijsvinger opsteken naar de Fransen en daarbij roepen: “I still pluck you!” Dat verbasterde later tot: ‘fuck you!’

Een leuke anekdote, zegt Hiemstra. Alleen: hij klopt niet.

‘De bestorming was veroorzaakt door nepnieuws, het verhaal over de herkomst van “fuck you” ook. Ik zat op dat moment te appen met Marc en Daan en zei: “We moeten hier wat mee”.’ 

Hiemstra en Daan Stremmelaar en Marc Wervelman, drie Leidse alumni die werkzaam zijn als strafrechtadvocaat, onderzoeker en buitenpromovendus, en alternatief therapeut besloten er een boek over te schrijven. ‘Het is helemaal niet ons expertisegebied’, bekent Hiemstra. ‘We zijn nieuwsconsument, maar geen journalist bijvoorbeeld.’

Het eerste waar de drie tegenaan liepen, was dat er geen vaste definitie is van nepnieuws. ‘Daar hebben we best veel discussie over gehad. Maar de belangrijkste vraag die we wilden beantwoorden was: wat kun je er zelf tegen doen? De overheid, bedrijven en de wetenschap doen er wel wat aan, maar toch blijft nepnieuws aanwezig.’

Bovendien is nepnieuws iets van alle tijden. ‘Het oudste voorbeeld dat we in ons boek beschrijven, gaat over de slag bij Kadesh, in 1274 voor Christus. Farao Ramses II gaf toen de opdracht om tabletten met hiërogliefen te maken en op de gebouwen aan te brengen, waarop wordt beschreven hoe hij de strijd heeft gewonnen. Maar, bleek later, hij heeft die strijd helemaal niet gewonnen.’

Hiemstra houdt dit verhaal naast de in het boek geformuleerde definitie: ‘Nepnieuws is relevante, maar fictieve, als nieuwsbericht vormgegeven informatie van een zeker algemeen belang, die wijd wordt verspreid met de intentie om te misleiden.’

‘Het verhaal van de overwinning is met opzet onwaar. De farao deelt het op een massaverspreidingsmanier. Het moet als nieuwsbericht zijn vormgegeven, en het delen van het nepnieuws moet ook voor eigen gewin zijn. Dus ja: die plakkaten zijn een voorbeeld van nepnieuwsverspreiding.

‘Omdat massaverspreiding veel makkelijker is, vormt nepnieuws tegenwoordig een veel groter probleem. Er zijn veel websites die met één post veel meer mensen bereiken dan een krant abonnees heeft. Er komt ook veel meer op je af op een dag. Vroeger las je ’s ochtends de krant, één keer per week Mare, en ’s avonds keek je het journaal en een talkshow. Nu krijg je via je telefoon een constante push aan berichten, dus het is lastiger om alles te checken.

‘Iedereen trapt er wel eens in, denk ik, omdat je of de tijd niet hebt of de moeite niet neemt om een bericht dat je binnenkrijgt te verifiëren.’

En juist dat extra stapje willen de auteurs in dit boek aanmoedigen: wees kritisch. ‘Kijk bijvoorbeeld naar de VS, waar Trump beweerde dat Haïtianen in het dorpje Springfield huisdieren eten. Dat is totaal nepnieuws. Een van onze tips, lees verder dan de kop. Als je een pushmelding binnenkrijgt, klik je die vaak weg. Maar een kop is echt een vak apart: het moet kloppen, maar ook een lokkertje zijn. Dus die is vaak niet heel genuanceerd.

‘Verder is het onderwerp huisdieren gericht op een emotionele trigger. Daar zou een belletje moeten gaan rinkelen: hee wacht, dit is zó gericht op mijn emotie, ik zou toch moeten uitzoeken of dat klopt.

‘Een andere tip: zoek andere bronnen. Als je dat huisdierenvoorbeeld googelt, is de tweede hit al een quote van de burgemeester van Springfield die zegt: dit klopt niet.’

Ook dichter bij huis is die alertheid belangrijk. De bewering dat Kabinet Rutte IV is gevallen door de asielcrisis, bijvoorbeeld, berustte ook op nepnieuws, schrijven de auteurs.

Hiemstra: ‘Je zou hopen: stel dat alle kiezers ons boek hebben gelezen, dat ze minder snel in zo’n “nareis op nareis op nareis”-verhaal zullen trappen. We hebben allerlei crises in dit land: woning, arbeidsmarkt, opvang, maar géén asielcrisis. Maar met die gedachte gingen we nu wel de campagne in: en dan zie je welke partijen winnen.’

Sytze Hiemstra, Daan Stremmelaar, Marc Wervelman, Nepnieuws – Een overlevingsgids. Lezing in boekhandel De Vries Van Stockum, Den Haag, vrijdag 15 november, 17:00 uur. Toegang gratis, aanmelden via passage@devriesvanstockum.nl