‘Ik ben opgeleid als theoloog’, vertelt Janneke Stegeman. ‘Dan leer je over de Dordtse Synode van 1618-19.’ Doel van deze kerkvergadering was om geschillen binnen het gereformeerde geloof te beëindigen: de nationale kerk moest een eenheid zijn.

‘Maar wat ik toen niet heb gehoord, was dat het niet alleen ging over theologische strijd, maar ook over koloniale thema’s, namelijk over de doop van tot slaaf gemaakten en dat gaat ook over toegang tot het Nederlanderschap. Voor calvinisten was protestantisme gekoppeld aan vrijheid.’

Dit verbaasde Stegeman. ‘Ik heb die geschiedenissen altijd los van elkaar onderwezen gekregen: aan de ene kant het kolonialisme, aan de andere kant de Nederlandse geschiedenis en de protestantse geschiedenis. Het was voor mij een heel belangrijk inzicht dat die altijd al verbonden waren.’

Stegeman schreef er met Saskia Pieterse een boek over: Uitverkoren. Vanaf de Tachtigjarige Oorlog en de oprichting van de VOC, kijken de auteurs naar de vier eeuwen die erop volgen. Er ontstaat een beeld van Nederlanders die zichzelf zien als het uitverkoren volk, met de taak het verspreiden van de ‘ware religie’ door het koloniseren van andere gebieden.

Vanuit hun protestante geloofsovertuiging legitimeerden de Nederlanders hun koloniale optreden, zegt Stegeman. ‘De Spaanse overheerser was al een koloniale macht die handelde in tot slaaf gemaakten en dat beschouwden de Nederlanders als tiranniek en typisch katholiek. Maar zelf gingen ze hetzelfde doen.

‘Dat moesten de Nederlanders vervolgens goedpraten. En daar hoort dus ook het verhaal bij: wij zijn uitverkoren om het ware geloof te verspreiden.’

Pieterse: ‘Tijdens de Verlichting nemen protestanten het stokje over en heel sterk het idee omarmen dat slavernij niet te verenigen valt met verlichtingsbeginselen over gelijkheid. Even denk je dan: dan zijn we eruit, wat een mooie doorbraak van een goed gedachtegoed.Maar dat is niet de conclusie. Nederlanders houden het kolonialisme en zelfs de slavernij in stand. Alleen is dan het idee: wij staan in een vaderlijke positie en zij zijn in een kind-positie. Dat racisme wordt dan dragend.’

Stegeman: ‘Het idee was: “Wij zijn beschaafd. Wij hebben betere wetten. Wij zijn seksueel beheerst. Dat was altijd een onderdeel van dat idee van het ware geloof.”’

In Uitverkoren bespreken Stegeman en Pieterse elementen van het Nederlandse zelfbeeld die samenhangen met dat protestantse kolonialisme: ‘Vrij, tolerant, gematigd en tegenwoordig ook democratisch.’

Stegeman: ‘Het boek is vooral geschreven met het oog op het heden, en daarin hebben we in Nederland een seculier zelfbeeld. Wij hebben, denken we, al alles wat benauwend is aan religie achter ons gelaten. Maar met dit boek willen we laten zien dat ons zelfbeeld nog steeds teruggaat op ideeën van witte en protestantse superioriteit.’

En het is belangrijk om ons daar bewust van te zijn, vult Pieterse aan. ‘We hebben nu de PVV als grootste partij en een regering die rechts-radicale beleidspunten uitvoert. En dat leidt maar in heel beperkte mate tot een schokeffect. Veel mensen denken dat onze democratie robuust genoeg is om dit aan te kunnen. Extreemrechtse ideeën worden gezien als iets wat helemaal “van buiten” komt. Maar in ons boek laten we zien: het idee van “bedreigd Nederlanderschap” dat zuiver moet blijven is niet nieuw, het is al aanwezig in de zeventiende eeuw.’

Stegeman: ‘Dat is dus niet iets vreemds. Het hoort ook bij onze geschiedenis en maakt dat je niet meer zo makkelijk kan zeggen: “Nou ja, wij zijn van nature gematigd, dus we kunnen wel omgaan met een partij als de PVV.” Dan heb je geen oog meer voor het gevaar dat daarvan uitgaat. Als je ziet hoe dit gedachtegoed in onze geschiedenis verweven zit, kan je eigenlijk niet achterover leunen en denken: het komt wel goed.’

Janneke Stegeman en Saskia Pieterse. Uitverkoren - Hoe Nederland aan zijn zelfbeeld komt. Uitgeverij Athenaeum. Verschijnt 6-2-2025, €24,99