Door Vincent Bongers ‘De Heer heeft mijn achterste getroffen met vreselijke pijnen. Mijn reet is één brok ellende’, schrijft Maarten Luther in 1521. Zwoegend op zijn invloedrijke Bijbelvertaling was Luther op de vlucht voor woedende katholieken en werd hij gekweld door eenzaamheid en constipatie. Maar de versie van de Bijbel die hij uiteindelijk publiceerde, smeedde eenheid in de taal en speelde zo een bepalende rol in het ontstaan van Duitsland.
Germanist en schrijver Jerker Spits (1977) heeft oog voor de pijnlijke dagelijkse beslommeringen van de vader van de Reformatie. Spits, die in Leiden Duits studeerde en hier ook promoveerde, schreef een boek over de Duitse cultuurgeschiedenis: Staalhelmen en curryworst – het verscheen perfect getimed in de Boekenweek die is opgedragen aan onze oosterburen.
‘Je hebt heel veel historische boeken over Duitsland’, legt hij uit. ‘Die zijn vaak behoorlijk dik en complex. Ik wilde de cultuurgeschiedenis aanschouwelijk maken. Door het kiezen voor vijftien Duitse fenomenen zoals bijvoorbeeld “het bos”, “het bureau” en “de curryworst”, geef je de lezer iets heel concreets. En het culturele belang van worst moet je niet onderschatten’, aldus Spits. ‘München heeft de Weißwurst, een in heet water gewelde bleke worst. Die dien je voor de middag te eten, het liefst gecombineerd met een flinke pul witbier. Maar elke streek en stad heeft zijn eigen worst en ook zijn eigen cultuur.
‘De Duitsers spreken wel van de Weißwurstäquator, de witworstengrens. Die valt grotendeels samen met de 49ste breedtegraad en markeert de grens van Beieren, in het zuiden van Duitsland, met het noorden en het oosten. Het is iets om over te gniffelen, maar aan de andere kant is het wel iets waar je rekening mee moet houden als politicus.’
Tijdens de verkiezingen in 2002 speelde de grens een rol. ‘De Beierse kandidaat Edmund Stoiber (CSU/CDU) was populair in het zuiden van het land. Het is een stijve man met een lang gezicht en een Beiers accent. Hij deed te veel conservatieve en harde uitspraken om de rest van het land aan zich te binden. Je moet de verschillende culturen aanvoelen. Zijn ambitie kwam wel boven de witworstengrens uit maar zijn politieke antenne niet.’
Zijn tegenstander Gerhard Schröder van de SPD was daar veel handiger in. ‘Dat was een atypische sociaaldemocraat die dure pakken van Brioni droeg, en exclusieve Cubaanse sigaren rookte. Hij slaagde er toch in om Genosse der Bosse, kameraad van de industriëlen, te zijn én populair te worden bij een grote groep Duitsers.
Hij stond ook bekend als de curryworstkanselier, omdat hij op weg naar een afspraak nog even snel bij een kraam een worst oppikte. En dat kan geen kwaad. Een curryworst is goed voor duizend stemmen, wordt in Duitsland wel gezegd.’
Er worden er in ieder geval ontzettend veel gegeten. Jaarlijks gaan er 800 miljoen over de toonbank. De worst is in 1949 in West-Berlijn uitgevonden door snackbareigenares Herta Heuwer. Het vlees waar ze een worst van wilde draaien was van matige kwaliteit. Ze kocht op de zwarte markt wat currypoeder van een Engels soldaat en hoopte daarmee de worst wat smaak te geven. Dat slaagde dus wonderwel. Berlijn had tot op dat moment nog geen eigen worst. Nu zijn er stadswandelingen met een curryworsthema . Er is zelfs een museum gewijd aan de snack, dat 350.000 bezoekers per jaar trekt. Heuwer wordt geëerd met een gedenkplaat.
Je kunt ook uitglijden over een worst. Guido Westerwelle van de liberale FPD protesteerde in 2009 tegen het economische beleid van de regering. Hij vond een voorgestelde belastingverlaging maar niets. ‘3,10 euro. Dat is een curryworst met mayonaise, maar dan zonder friet,’ klaagde hij.
Spits: ‘Je kunt een curryworst op heel veel manieren eten, maar doorgaans niet met mayonaise. Westerwelle liet zien niet dicht bij de gewone man te staan. Als je dit soort dingen zegt, wordt de FPD nooit een grote volkspartij.’
In het hoofdstuk ‘Het bureau’ gaat het natuurlijk over Gründlichkeit en regelzucht. Maar ook de schrijftafel van filosoof en schrijver Friedrich Von Schiller komt aan bod. In zijn bureau had de schrijver een la zitten met rotte appels. Die trok hij af en toe open als hij aan het werk was. Hij raakte geïnspireerd door de bedwelmende geur van het gistende fruit.
Maar Spits gaat ook in op de kwalijke rol die bureaucraten kunnen spelen. Topjurist Hans Globke schreef tijdens het Derde Rijk commentaren op de beruchte Neurenberger rassenwetten. Uit zijn pen kwamen bepalingen als: ‘Joden mogen vrouwelijke staatsburgers van Duits of van verwant bloed van onder de vijfenveertig jaar niet in dienst nemen.’
‘Hij was een van de beruchtste Schreibtischtäter’, zegt Spits. Maar dat betekende niet dat de man na de oorlog uitgerangeerd was. Sterker nog hij werd de machtigste ambtenaar in het land. De steun en toeverlaat van Konrad Adenauer, de eerste bondskanselier van West-Duitsland. ‘Daar kwam kritiek op. De FDP waarschuwde bijvoorbeeld dat Globke “een geest heeft gediend, waarvan miljoenen mensen het slachtoffer werden.” Adenauer hield hem echter de hand boven het hoofd. Toen kon iemand als Globke nog wegkomen. Sinds de jaren zeventig is dat ondenkbaar.’
Duitsland worstelt net als de rest van Europa met de vluchtelingencrisis. De CDU van bondskanselier Merkel verloor afgelopen Supersonntag flink bij een drietal deelstaatsverkiezingen. ‘Het verlies van Merkel viel mij nog mee. De groei van de rechtse partij Alternative für Deutschland (AfD) in twee van deze deelstaten is opvallend. Partijleider Frauke Petry vindt dat de grenzen beter bewaakt moeten worden en desnoods schieten we met scherp op lui die illegaal het land in willen komen.
Dat ligt natuurlijk heel erg gevoelig in een land waar tot 1989 op vluchtelingen van oost naar west werd geschoten. Op die uitspraak kwam dan veel kritiek. Uiteraard ook van Merkel: “Er was een tijd dat de Duitse grenzen nog beter bewaakt werden dan in de periode voor Schengen”, reageerde zij. Waarbij ze refereert aan de DDR. Daar komt nog bij dat zij zelf ook uit het oosten komt.’
Merkel is nog steeds een sterk merk. ‘Vorig jaar werd aan het Duitse volk gevraagd wat zij het meest Duits vonden. Ze konden uit van alles kiezen: begrippen, personen en merken. Volkswagen stond op een, Merkel op twee, maar dus wel voor Goethe op plek drie. Ze kan dus nog wel wat hebben.’
Jerker Spits, Staalhelmen en curryworst, Een Duitse cultuurgeschiedenis in 15 fenomenen. Uitgeverij Van Oorschot
189 blz., € 14,99