Na natuurrampen snijden plunderaars de gezwollen ringvingers van de doden af, om trouwringen te roven. Bij een vermoorde vrouw is een acht maanden oude baby uit haar buik gesneden. En in het buitenland is een toerist gedrogeerd en beroofd van een van zijn nieren.

Het is slechts een greep uit de monsterlijke verhalen uit het proefschrift van Peter Burger, waarin hij de discussies rondom moderne misdaadsagen onderzoekt. ‘We kennen allemaal wel broodjeaapverhalen. Ze worden vaak op feestjes verteld of verspreiden zich via internet. Maar veel van die verhalen staan ook in de krant en beïnvloeden soms zelfs de politieke agenda.’

Volgens Burger is het dan ook beter om broodjeaapverhalen niet meteen als waar of als onwaar te zien, maar ze als onzeker te beschouwen. ‘Mijn onderzoek richt zich vooral op de discussies rondom deze urban legends. Daarbij zijn de sceptici, de debunkers, net zo interessant als de mensen die de verhalen geloven, de believers.’

In de jaren ’80 raakte Burger tijdens zijn studie Nederlands voor het eerst gefascineerd door broodjeaapverhalen. ‘Het oerboek der broodjeaapverhalen, geschreven door Ethel Portnoy, was voor mij een ware eye opener. Ik kende de verhalen uit het boek, ik kende er zelfs nog meer, maar had er nooit bij stilgestaan dat je daar onderzoek naar kon doen.’

Toen hij voor zijn scriptie de middeleeuwse literatuur indook, stuitte hij op een dierenencyclopedie uit de dertiende eeuw waarin de zeemeermin een plek inneemt naast de huiskat en beschrijvingen van draken op die van olifanten volgen. ‘Ik las toen ook een idioot verhaal waarin werd beweerd dat herten het beste horen als ze op hun kop op hun rechterhoorn zouden staan.’ Hij besloot het spoor terug te volgen, en ontdekte dat de persoon die het verhaal had opgetekend, het vertelde verkeerd had verstaan. ‘Herten konden het beste horen met opgerichte oren, in plaats van op de rechterhoorn.’

Als journalist vindt Burger het leuk om de herkomst van de verhalen te achterhalen, en op zijn website gestolengrootmoeder.nl onderzoekt hij ook of ze waar zijn. Voor wetenschappelijk onderzoek naar sagen is dit waarheidscriterium echter van ondergeschikt belang: in zijn proefschrift beschouw hij de misdaadsagen als retorische constructies.

Het boek is opgesplitst in twee delen. In het eerste deel onderzoekt Burger welke retorische middelen er door believers en debunkers worden ingezet om anderen van de (on)waarheid te overtuigen. Daarna bekijkt hij hoe de urban legends worden ingezet bij de constructie van sociale problemen. Dat doet hij aan de hand van twee casussen: ‘gedrogeerd en misbruikt’ en ‘de Smileybende’.

‘Die onderwerpen heb ik bewust gekozen. De Smileybende wordt gevormd door een groep allochtonen die hun vrouwelijke slachtoffers voor de keuze stelt: groepsverkrachting of een smiley - en dat verwijst dan niet naar een xtc-pil maar naar levenslange verminking. De mondhoeken van het meisje worden opengesneden, waarna ze een stomp in de maag krijgt en de wangen uitscheuren. Het is een typisch volksverhaal. Hoewel autoriteiten het verhaal niet ondersteunen, leidt het feit dat het verhaal waar zou kunnen zijn al tot veel onrust.’

‘Bij verhalen waarbij slachtoffers gedrogeerd worden met het doel ze te misbruiken, is het omgekeerde het geval. Officiële instanties waarschuwen voor drugs in je drankje, terwijl jongeren op internetfora sceptisch reageren. Ik ontdekte dat de verhalen over partydrugs overeenkomsten vertoonden met verhalen van honderd jaar geleden over onschuldige meisjes die werden gedrogeerd en verhandeld als blanke slavin.’

Volgens Burger werd ‘drugs in je drankje’ als sociaal probleem op de kaart gezet doordat journalisten de meest makkelijke bronnen zochten. ‘Hoewel de professionele retoriek van journalisten feiten checken hoog in het vaandel heeft, is hun dagelijkse routine er juist op gericht factchecken te vermijden’, luidt een van de stellingen van zijn proefschrift.

Ook na zijn promotie blijft Burger doorgaan met het onderzoeken van moderne mythen. Als wetenschapper, journalist en docent bij de opleiding Journalistiek en Nieuwe Media probeert hij anderen meer inzicht te geven in de discussies rond opmerkelijke verhalen.

‘Inmiddels voel ik vrij snel aan of het om een broodje aap gaat, maar ook ik trap er nog wel eens in hoor. Zoals laatste met de vuurwerkkatten. Mijn collega zei: ‘Onzin, ik had meteen door dat het niet waar was.’ Terwijl ik zelf dacht: opgeblazen katten, wat erg!’

De lekkerste broodjes aap

Op www.gestolengrootmoeder.nl neemt Peter Burger urban legends onder de loep. Dit is zijn top vijf.

1. Gestolen grootmoeder

‘Een gezin gaat met hun grootmoeder op vakantie, als de grootmoeder plotseling overlijdt. Ze kunnen naar de politie gaan, maar dat geeft een hoop gedoe. Daarom verbergen ze haar onder een plaid op de achterbank, in de caravan of zelfs in de skibox. Bij een wegrestaurant in Parijs besluiten ze een hapje te eten. Als ze terugkomen is de auto of de caravan – met daarin de dode grootmoeder – gestolen. Omdat het lijk ontbreekt kunnen ze geen aanspraak maken op de erfenis. Dit verhaal blijkt afkomstig uit de Tweede Wereldoorlog. In deze versie van het verhaal gaat het gezin niet op vakantie naar Frankrijk of Italië, maar zijn de gezinsleden op de vlucht voor de Duitsers.’

2. De verdwenen hortensia’s

‘Sinds 2004 worden verschillende hortensia’s in de winter ’s nachts illegaal gesnoeid. Er is echter nog nooit een dief opgepakt. Sommige tuinbezitters zijn ervan overtuigd dat de gedroogde knoppen een goedkoop alternatief zijn voor drugs. Dit geldt echter alleen voor de in Nederland zeldzame Aziatische hortensia. Hoewel ik evenmin weet wat er met de verdwenen knoppen gebeurt, lijkt het aannemelijker dat de verdwenen hortensia’s het werk zijn van knaagdieren. Toen ik dit op mijn website schreef, ontving ik een boze e-mail van een vrouw die “zeer geschokt was dat nota bene een onderzoeker van de Universiteit Leiden dit verhaal niet geloofde”. Haar hortensia’s waren al twee jaar op een rij ’s nachts verdwenen.’

3. Slenderman

‘Slenderman is een lang, dun en griezelig figuur met tentakels als armen. Hij is het onderwerp van een documentaire, enge computergames en verschillende YouTube-filmpjes. Ik krijg regelmatig e-mails van kinderen die Slenderman hebben gezien of willen weten of hij echt bestaat. Verbazingwekkend genoeg is Slenderman pas vier jaar geleden “ontstaan”, toen leden van het forum Something Awful elkaar uitdaagden om een zo eng mogelijk figuur te photoshoppen. De boeman is vervolgens in een hele korte tijd van het forum ontsnapt.’

4 Bargoense inbrekerstekens

‘Dit is een van de verhalen waarvan ik overtuigd ben dat het niet waar is, maar door politieagenten in stand wordt gehouden. Bijna elke week zie ik agenten nog twitterberichten verspreiden waarin gewaarschuwd wordt voor inbrekerstekens. Drie schuine strepen naast een deur zou bijvoorbeeld betekenen dat de eigenaren van het huis al bestolen zijn, en een driehoek zou wijzen op een alleenstaande vrouw.’

5. Zigeuners stelen blonde kinderen

‘In Griekenland werd een blond meisje uit een Roma-gezin gehaald, omdat ze met haar blonde haren totaal niet op haar ouders leek. Hoewel het om een illegale adoptie bleek te gaan, verspreidde het verhaal zich snel naar andere landen. De Roma zouden blonde meisjes stelen omdat zij goed zouden kunnen bedelen. In Ierland werd een blond meisje uit een Roma gezin gehaald. De politie moest haar later terugbrengen, omdat uit DNA-onderzoek bleek dat ze wel degelijk hun dochter was.’