Als de bom was afgegaan was Ed van Thijn, burgemeester van Amsterdam, op 5 november 1985 met bed en al uit zijn slaapkamer gevlogen, vertelt Berrie Hanselman (74) die bijna veertig jaar werkte voor de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD), in 2002 omgedoopt tot Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD). De links radicale groep Autonome Cellen Nederland hield Van Thijn onder andere verantwoordelijk voor de dood van kraker Hans Kok in 1984 in een Amsterdamse politiecel en voerde een aanslag op de burgemeester uit.

'De groep radicale krakers had een grote hoeveelheid jerrycans met benzine in het pand naast de ambtswoning geplaatst. De aanslag mislukte omdat de wijzer van het klokje in het ontstekingsmechanisme was blijven hangen in het tapijt. Dus die klok liep niet door en de bom ging niet af. Anders was de muur naar de slaapkamer van Van Thijn eruit geblazen.’

De aanslagpoging werd ook in radicaal linkse kringen breed veroordeeld, aldus Hanselman, die vrijdag promoveerde op een onderzoek naar links geweld in Nederland van 1965-2015. Hij analyseerde voor de dienst links radicalisme en putte voor zijn promotieonderzoek onder andere uit zijn eigen nog geheime rapporten over activisme. ‘Een groot deel van de linkse activisten wilde niks met geweld te maken hebben.'

Vlammen

Uitzonderingen waren er zeker. De Revolutionaire Anti-Racistische Actie (RaRa) pleegde bijvoorbeeld aanslagen. Eerst richtte de groep zich in de jaren ‘80 op bedrijven die banden hadden met het Apartheidsregime in Zuid-Afrika. Verschillende vestigingen van groothandel Makro gingen in vlammen op. Door de aanslagen trok Makro zich terug uit Zuid-Afrika.

Toch kreeg de groep weinig steun. ‘RaRa had in 1987 geprobeerd op een bijeenkomt met iets van vierhonderd activisten steun te krijgen voor hun harde acties. Dat mislukte volkomen. Toen is eigenlijk de scheiding al ontstaan tussen de kleine groep die voor geweld en de grote groep die tegen geweld was. En dat is altijd zo gebleven.’

Overigens merkt Hanselman op dat er vanuit rechts activistische hoek weinig geweld kwam. ‘Eigenlijk vrijwel niet. Ook als er ergens een confrontatie tussen links en rechts was, kwamen de eerste klappen uit de linkse hoek.’

Het beleid van de Nederlandse overheid werkte ook matigend op radicalisme. ‘Die trad meestal redelijk coulant op tegen activisme. Je moet mensen zoveel mogelijk stoom laten afblazen op straat. Alleen als het niet anders kon, volgde er repressie. De zogeheten Dutch Approach.’

Bij RaRa werkte die aanpak niet. In 1988 wist de dienst wie er achter RaRa zaten en de politie heeft ze ook opgepakt. ‘Leider René Roemersma is toen tot vijf jaar cel veroordeeld.  Alleen kwam hij na een half jaar vanwege een vormfout vrij.’

RaRa zou echter terugkeren. Na het einde van de Apartheid nam RaRa het in de ogen van de groep onmenselijke asielbeleid van de overheid op de korrel. Er volgden bomaanslagen op ministeries. Zelfs het huis van Aad Kosto, staatssecretaris van Justitie, werd opgeblazen. De bom werd met een telefoontje aangekondigd en de bewoners en omwonenden konden op tijd worden geëvacueerd. De foto van de ontredderde Kosto met zijn kat in zijn armen bij de puinhopen van zijn huis was wereldnieuws.

Volkert van der Graaf

‘De laatste grote aanslag van RaRa was in 1993 op het ministerie van Sociale zaken en Werkgelegenheid. Die hadden we kunnen voorkomen maar we kregen toen te maken met het fenomeen scannerfreaks. Techneuten die radio- en autotelefoonsignalen uit de lucht konden plukken. RaRa maakte daar gebruik van. Zo werden de verzamelplaatsen van volgploegen, auto’s, observatieposten, safe houses en door de dienst gebruikte radiofrequenties geïnventariseerd. Toen heeft de dienst begin ‘93 moeten besluiten de hele volgploeg terug te trekken en dan ben je gewoon het zicht kwijt. ‘Ik had zelf ideeën over hoe we deze laatste aanslag alsnog hadden kunnen voorkomen. Ik kan jammer genoeg niet in de krant ingaan op welke ideeën dat waren. Maar de dienst vond: dit kunnen we beter niet doen.’

Een andere aanslag die er uitspringt, is de moord op Pim Fortuyn in 2002 door dierenrechtenextremist Volkert van der Graaf. Had de dienst geen zicht op hem? ‘We waren zeer verrast door deze dodelijke aanslag en we kregen daar geheel terecht veel vragen over vanuit politiek en maatschappij.’

Van der Graaf was verbonden aan de Vereniging Milieu Offensief, vertelt Hanselman. Maar die deed onderzoek

naar de boeren die volgens deze groep de wet overtraden. En daar voerden ze dan rechtszaken tegen. ‘Hij was voor ons niet interessant, want zijn activiteiten voor de vereniging waren niet geheim en niet gericht op het beschadigen van de democratische rechtsorde. Na de aanslag zijn we gaan zoeken en kwamen we twee meldingen tegen. Die kwamen van hem zelf. Hij was naar de politie gestapt omdat hij bedreigd werd door boeren. Maar verder niets. Je hebt helaas eenlingen die je gewoon niet ziet.’

Een mogelijk probleem van het onderzoek is dat de geheime informatie van de dienst waar Hanselman uit put, niet te verifiëren is door andere wetenschappers. ‘Dat is deels zo. Vandaar dat ik ook altijd vanaf het begin heb getracht de informatie van de dienst zoveel mogelijk aan te vullen met open bronnen en literatuur. Maar het gaat natuurlijk deels wel om informatie die op een andere manier niet naar buiten kon komen. Een lid van de promotiecommissie zei: “Dan moeten we je maar op je blauwe ogen geloven.”’

Promotor Paul Abels, oud bijzonder hoogleraar Governance of Intelligence and Security Services in Leiden, heeft heel lang bij de dienst gewerkt. ‘Hij was daar mijn collega, en heeft meegelezen. Maar het was niet zo dat Abels heeft gezegd: dit moet je absoluut niet opschrijven. We hebben wel enige discussie over het verwoorden van bepaalde zaken gehad, want anders heb je inderdaad kans dat de dienst er al van tevoren over valt. Overigens heeft de dienst nog geen commentaar geleverd. Ik heb het boek ook niet van tevoren laten lezen. Bij de promotie waren tientallen (oud)-medewerkers aanwezig. Ik ben geen persona non grata.’

Ook co-promotor en universitair hoofddocent aan het Institute of Security and Global Affairs Jelle van Buuren weet alles van links activisme en las mee. ‘Natuurlijk bestaat het risico dat ik met een kokerblik naar bepaalde zaken heb gekeken. Ik pleit er ook voor dat de dienst veel sneller stukken vrijgeeft. Bronbescherming is uiterst belangrijk. Maar twintig jaar wachten op het openbaren van stukken vanwege een “inkijk in de werkwijze van de dienst” of het “actuele kennisniveau” van de informatie, is niet nodig. Hoe actueel is die kennis jaren later nog? Meer delen zorgt er ook voor dat er minder wantrouwen zal zijn tegenover de diensten.’

RaRa-kopstukken

Hanselman vindt ook niet hij het beleid van de dienst en zijn eigen werk achteraf goedkeurt. ‘Ik heb nadrukkelijk ook aandacht voor de fouten die zijn gemaakt. Zo ging een directeur van de BVD vlak voor de arrestatie van de RaRa-kopstukken in 1988 enorm de mist in. Hij zei in een interview in het AD dat de dienst precies wist wie er achter RaRa schuilgingen en dat de leden snel van de straat zouden worden geplukt. Dat was een grote blunder die tot een grote ruzie met de politie leidde. De politie heeft toen sneller moeten ingrijpen dan gewild.’

Hanselman is uiteraard al lang met pensioen maar het huidige linkse activisme, bijvoorbeeld bezettingen door pro-Palestijnse groepen en de klimaatacties van Extinction Rebellion, houdt hij scherp in de gaten. Hij verwacht dat de kans op geweld toeneemt. ‘Als ik kijk naar hoe het in het verleden is gegaan, ben ik bang dat meer geweld gewoon een logisch vervolg is van de huidige acties. Vroeger had je ook een heel brede milieubeweging die geweldloos was. Een kleine groep binnen die beweging, het Earth Liberation Front, vond dat alleen demonstreren niet voldoende was. Die is toen sabotageacties gaan plegen.’ Het front stak bijvoorbeeld een winkel met hardhout-producten in brand. ‘Ik vrees dat ook nu kleine groepjes - die hardere acties willen - brede gematigde bewegingen gaan kapen. Ik zie bij verschillende groepen, waaronder Extinction Rebellion, ook activisten die ik nog herken uit mijn tijd bij de dienst. Die zie ik dan gewoon op televisie voorbijkomen. Die zijn mogelijk wel gevaarlijk en ik hoop dat die ook door de dienst in de gaten worden gehouden. Al heb ik daar uiteraard geen zicht meer op.’

Berrie Hanselman, Daad en discussie. Links geweld: de invloed van interne discussie en overheidsrespons. Promotie was vrijdag 10 januari