‘Op onze eerste dag in de Dead Zone – het gebied in de Middellandse Zee waar de meeste migranten sterven – kwamen we een houten bootje tegen met Syrische families. Er waren kinderen bij, en bejaarden. Het was een prachtige ervaring: de kinderen waren dankbaar, de ouders omhelsden ons. Het was extra roerend omdat diezelfde dag zes mensen uit een andere boot waren verdronken.
‘Een paar dagen later werd een vergelijkbare boot van Artsen Zonder Grenzen aangevallen door een speedboot, waarvan de bemanning met machinegeweren op het schip schoot. Waarschijnlijk ging het om een poging tot gijzeling.
‘Het AZG-team trok zich terug in een speciale panic room. Onze boot had niet zo’n ruimte; als het ons was overkomen was ik nu dood, of zat ik gevangen in Libië. We hebben toen met onze bemanning overlegd: alle mensen van Sea-Watch wilden blijven, ondanks de risico’s. Het hoofdkwartier dwong ze echter om terug te gaan naar de haven.’
De afgelopen jaren staken gemiddeld zo’n driehonderdduizend migranten de Middellandse Zee over; het miljoental van vorig jaar was een uitschieter. Syriërs zijn inmiddels in de minderheid: de meeste boten bevatten Afrikanen uit Nigeria, Eritrea en andere landen. Mede door Ruttes Turkijedeal en het feit dat er domweg niet zoveel mensen meer over zijn in Syrië die nog vluchten, zal het aantal dit jaar ongeveer op 320.000 uitkomen, schatten vluchtelingenorganisaties.
Vliegtuigen nemen je niet mee als je geen visum hebt, en de Spaanse enclaves in Afrika zijn forten die met harde hand zijn afgesloten van migranten. Wie naar Europa wil, moet dus zijn leven toevertrouwen aan mensensmokkelaars en hun overvolle bootjes. Niet iedereen haalt de overkant: vorig jaar verdronken 3771 mensen, de teller staat voor 2016 al over de 4600. Er zijn dus minder vluchtelingen, maar meer doden. Dat heeft twee redenen, legt Cusumano uit.
‘Nu Turkije het doorreizen moeilijker maakt, moeten meer vluchtelingen over de centrale Middellandse Zee reizen. Ze vertrekken dan meestal vanuit Libië, net als de Syriërs die ik met Sea-Watch vond. Maar daar is de zee veel gevaarlijker dan tussen Turkije en Griekenland. Het is al gauw 36 uur varen, over heel onvoorspelbaar water.’
Ook de tweede reden is het gevolg van Europees beleid, en het heet Operatie Sophia. Het is een gezamenlijke operatie van de Europese marines, en het heeft als doel om mensensmokkelaars dwars te zitten.
Als bijvoorbeeld Artsen Zonder Grenzen een bootje met migranten aantreft, halen ze iedereen van boord. Vervolgens komt er een militair schip – er is zelfs een vliegdekschip betrokken bij Sophia – om het bootje te vernietigen. Cusumano: ‘Meestal overgieten ze het met benzine, en steken ze het in brand.’ Het gevolg is dat Libische mensensmokkelaars steeds gammeler flutbootjes de zee opsturen. Die zinken vaker, en er is niet altijd een reddingsschip in de buurt.
‘Wat hier verschrikkelijk hypocriet is, is dat Sophia zogenaamd is opgezet vanuit humanitaire waarden’, verzucht de onderzoeker. ‘Het doel is natuurlijk om migratie te beperken, en daar hebben politici ook een mandaat voor. Maar het resultaat is dat er meer mensen sterven.’
Sea-Watch en Artsen Zonder Grenzen zijn niet de enigen die op de Middellandse Zee varen. In het vakblad Marine Policy zet Cusumano alle particuliere reddingsorganisaties op een rijtje. Zes verschillende organisaties hebben negen schepen in actie, waarvan een gedeelte is uitgerust met kleinere reddingsboten, drones of jetski’s. Gezamenlijk beweren ze zo’n 25.000 mensen gered te hebben.
Dat zijn niet alleen drenkelingen, legt Cusumano uit. ‘Landen verschillen nogal van mening over wat precies een “boot in nood” is. De Amerikaanse kustwacht vindt dat die term alleen geldt voor schepen die letterlijk aan het zinken zijn. Het probleem van die definitie is dat je dan vaak te laat bent om de inzittenden te redden. De Italiaanse kustwacht zegt: elk vluchtelingenbootje verkeert in nood. Ze zitten veel te vol, en hebben vaak niet genoeg brandstof om de hele oversteek te halen.’
Het redden van zeevaarders-in-nood is niet alleen een goede daad, benadrukt de Italiaan. Het is ook een juridische verplichting. ‘Dit is de oudste stuk internationaal recht dat er is, ouder zelfs dan echte wetgeving. Je bent moreel verplicht om mensen niet te laten verdrinken. En het is ook logisch: de volgende keer heb jij misschien wel hulp nodig. Die gedachte is vastgelegd in een aantal internationale verdragen, die alle Europese landen hebben ondertekend. Als je niet helpt, kun je vervolgd worden.’
Maar ja, als je ze wél helpt, zit je vervolgens met allemaal geredde mensen aan boord. Wat moet je daarmee? ‘Je bent wettelijk verplicht ze naar de dichtstbijzijnde veilige plek te brengen.’ In Libië woedt een burgeroorlog, dus daar is het niet veilig. Waar dan? ‘Malta wil die mensen niet. Er zijn beschuldigingen dat ze bootjes rustig door laten varen tot ze in Italiaanse wateren zijn. Alleen Italië staat het toe om de mensen van boord te laten.’
Bieden de particuliere reddingsboten niet eigenlijk ondersteuning aan de mensensmokkelaars? Cusumano: ‘Daar zit een element van waarheid in. De smokkelaars adverteren er ook mee: ze zeggen dat je maar een paar uurtjes in hun onzeewaardige bootje hoeft te navigeren tot je door een van de organisaties uit het water wordt geplukt.’
Aan de andere kant: de reddingscapaciteit is gestegen, maar het aantal migranten is gedaald. De boten lokken dus geen extra migratie uit, stelt Cusumano.
‘In 2004 is een Duitse organisatie aangeklaagd voor medeplichtigheid aan mensensmokkel: ze voeren een Italiaanse haven binnen, nadat Malta, Italië en Griekenland alle drie geweigerd hadden het schip met 37 vluchtelingen toe te laten. De organisatie is vrijgesproken: ze hadden geen winstoogmerk, en wèl een wettelijke verplichting om die mensen te helpen. Door die zaak is nu redelijk duidelijk waar je juridisch staat als je mensen helpt.
‘De vluchtelingencrisis is een van de grootste uitdagingen van onze tijd, en er bestaat niet één simpele oplossing. Er moet een publieke Europese reddingsorganisatie komen. De missies van goede doelen zijn hooguit een pleister op de wonde. Ze willen en kunnen dit niet blijven doen. Overheden en hun legers hebben meer geld en betere schepen, en kunnen die ook beveiligen tegen overvallers. De Europese grensbewakingsorganisatie Frontex wordt volgend jaar een Europese kustwacht, maar die verandering lijkt vooralsnog cosmetisch te zijn: hun schepen zijn niet geschikt voor reddingswerk. Daarnaast moeten we natuurlijk de redenen aanpakken waarom mensen in de boten stappen, al is dat makkelijker gezegd dan gedaan. In elk geval moeten we meer investeren in stabiliteit in Libïe: mensensmokkelaars moet je aan land bestrijden, in plaats van alleen op zee.’
De mensenstroom zal de komende tien jaar in elk geval nog niet opdrogen, voorspelt hij. ‘Het is echter ook geen onhandelbare hoeveelheid. Toen Joegoslavië uit elkaar viel, kwamen er een miljoen vluchtelingen naar Europa, per slot van rekening. Driehonderdduizend migranten op 500 miljoen Europeanen zou best kunnen, als er maar een manier was om ze over de landen te verdelen. Nu dragen Italië en Griekenland de meeste lasten. De andere landen in de EU schenden nu de Europese wetgeving door niet meer mensen op te nemen.’
Nu het winter wordt, neemt het aantal migrantenboten op de Middellandse Zee af. Ook de meeste organisaties en hun reddingsboten gaan met winterstop. En volgend jaar? Cusumano: ‘De vluchtelingensituatie blijft hetzelfde. De boten gaan ook door, voor zover er nog geld is: steeds meer mensen zijn een beetje moe van de crisis. In Italië en Griekenland gaat er wellicht wel iets veranderen. In Griekenland rukt de Gouden Dageraad op, en als de Italiaanse regering valt over het grondwet-referendum op 4 december, zal er vermoedelijk een strenger kabinet voor in de plaats komen. Italië is nu de enige plaats waar schepen hun vluchtelingen van boord kunnen laten. Als er volgend jaar een nieuwe regering zit die dat niet meer wil, zal de humanitaire catastrofe veel erger worden.’
Door Bart Braun