Wat is burgerlijke ongehoorzaamheid?
‘Het is een vorm van principiële openbare ongehoorzaamheid: het moment dat een burger zich geroepen voelt een wet te overtreden die onrechtvaardig is, zelfs als het door de meerderheid wordt gesteund.

‘Ik probeer de vraag de beantwoorden: wanneer is de individuele beslissing om ongehoorzaam te zijn gerechtvaardigd? Het kan namelijk niet zo zijn dat je iedere keer gaat steigeren als een beslissing je niet bevalt. Democratie is er nou eenmaal op ingericht dat je je moet schikken naar de wil van de meerderheid.

‘Martin Luther King zei dat een onrechtvaardige wet geen wet is. Dat kan niet waar zijn. We moeten toch wetten accepteren die we onrechtvaardig vinden, anders werkt democratie niet.’

Hoe weet je dan wanneer je ongehoorzaam mag zijn?
‘Je moet minder kijken naar de rechtvaardigheid van een wet op zich en meer naar de procedure waarmee de wet tot stand is gekomen. Daarbij zijn drie zaken van belang. Allereerst moeten degenen die beïnvloed worden door de besluitvorming betrokken zijn in de debatten en besluitvorming. Verder moet er sprake zijn van gelijkheid in de beraadslaging en beslissing over de wet. Als een partij veel meer invloed heeft op politieke beslissingen is de procedure minder betrouwbaar. Ten slotte moet er openheid zijn in de uitwisseling van argumenten. Het moet duidelijk zijn waarom sommigen een andere mening hebben.

‘Als deze drie punten aangehouden worden is de besluitvorming betrouwbaar. Maar dat zal vaak niet zo zijn. Vooral de voorwaarde van inclusie: denk aan wetten die worden gemaakt over buitenlanders. Of over toekomstige generaties, die kunnen nog niets inbrengen. Hetzelfde geldt voor wetten over dieren.’

Je ziet nu veel klimaatprotesten. Hoe zit het daar?
‘In dat geval worden de interesses van de toekomstige generaties niet genoeg in acht genomen. De besluitvorming is dus minder betrouwbaar. Het is altijd gemakkelijker voor politici om te kijken naar kortetermijnresultaten. En toekomstige generaties kunnen niet betrokken zijn, want die zijn er nu nog niet.

‘Jongeren zijn ook al betrokken bij dit probleem. Dus je zou kunnen overwegen om de stemleeftijd omlaag te brengen en hen zo al in de procedure te laten meedoen.’

Wat nou als iemand fout zit en toch ongehoorzaam is?
‘We moeten dan ook nederig zijn. Zoals ik al zei: als we geen wetten accepteren, werkt een democratie niet. Gandhi zei hierover: ongehoorzaamheid moet zonder geweld gebeuren, voor het geval we ons vergissen. Mocht je fout zitten en toch wetten hebben overtreden, dan staat het in ieder geval in proportie met elkaar.

‘De middelen moeten in verhouding zijn tot wat er op het spel staat. Geweld tegen mensen bijvoorbeeld, is maar zelden legitiem. Dat kun je je alleen voorstellen bij bijvoorbeeld verzet tegen een autoritair regime. Als er geweld tegen mensen is, is het niet langer een kwestie van burgerlijke ongehoorzaamheid, maar verzet of rechtvaardige oorlog.’

Hoe meet je die proportie?
‘Dat moet een debat zijn in de samenleving. Er is natuurlijk een aantoonbaar verschil tussen een autoritaire leider die burgers doodt, en een meningsverschil. We moeten goede redenen hebben om een wet te negeren en we moeten dat kunnen baseren op principes van rechtvaardigheid en algemeen belang.

‘Als je bijvoorbeeld weer kijkt naar verschillende klimaatprotesten: die zijn volgens mij allemaal binnen proportie.’

Wat als ongehoorzaamheid geen effect heeft?
‘Het idee is om de mening van de meerderheid te veranderen, maar als de meerderheid niet van mening verandert, moeten we het tijdelijk aanvaarden. Het doel is echt publieke aandacht te vestigen op de zaak en hopen dat het verandering teweegbrengt.

‘Sommigen zeggen ook dat degenen die ongehoorzaam zijn hun straf moeten aanvaarden. Onder theoretici zijn hier wel discussies over. Sommigen denken dat als een wet echt onrechtvaardig is, mensen de straf niet hoeven te aanvaarden.

‘Er is dus niet één antwoord op de vraag wanneer je als burger ongehoorzaam mag zijn. Het belangrijkste is om te kijken naar de besluitvormingsprocedure. De uitspraak van Martin Luther King, ‘an unjust law is no law at all’, wordt vaak aangehaald, maar zo simpel is het dus niet. Er moet een samenloop van redenen zijn om ongehoorzaamheid te legitimeren – en niet alleen een gevoel van onrechtvaardigheid.’