Wedden voor 100.000 dollar dat ik dertig dagen in een donkere, afgesloten ruimte kan overleven? Dat zei Rich Alati, een Amerikaanse pokerspeler. Hij liet zichzelf twee jaar geleden opsluiten in een kleine kamer met alleen een bed, een koelkast en een badkamer. Geen licht, geen tv, geen wifi. Zijn eten werd op onregelmatige uren bezorgd, zodat hij de tijd niet in de gaten kon houden. Met yoga en meditatie probeerde hij zichzelf bezig te houden.

Na vier dagen begonnen de hallucinaties. ‘Eerst vormen en kleuren, daarna zag ik een trein’, zei hij erover. ‘Ik moest mezelf ervan overtuigen dat het nep was. Dat was moeilijk, want ik was ook bang.’ Daarna kreeg hij negatieve gedachten. En uiteindelijk startte de onderhandeling: kon hij niet wat eerder bevrijd worden, en dan $62,400 krijgen?

Dat mocht – hij zat daar immers vrijwillig – en na twintig donkere dagen stapte hij weer in het zonlicht.

Posttraumatische stress

Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat langdurige isolatie vaak nadelige psychologische gevolgen heeft. Mensen die lang afgezonderd zijn, zijn vaker verward en boos en vertonen eerder symptomen van posttraumatische stress. Een studie naar Taiwanese ziekenhuismedewerkers die tijdens de SARS-uitbraak van 2003 negen dagen in quarantaine zaten, toont aan dat zij eerder symptomen van acute stress vertonen, net als uitputting, angst, irritatie, insomnia, slechte concentratie, besluiteloosheid en slechte werkprestaties. Symptomen van posttraumatische stress kunnen zelfs drie jaar later nog optreden.

Wetenschappers konden bij Chinese studenten geen mentale gevolgen van quarantaine (tijdens de uitbraak van de Mexicaanse griep in 2009) vinden, wellicht vanwege hun jonge leeftijd en het gebrek aan grote verantwoordelijkheden (zoals een gezin).

Sinds een aantal dagen zitten nu ook Nederlanders vanwege het coronavirus massaal in isolement. In tegenstelling tot onze buurlanden, waar een volledige lockdown geldt, mogen we in Nederland nog naar buiten (al blijven veel bewoners van Leidse studentenhuizen opzettelijk binnen). Maar wat als dat straks verandert? Welke lessen kunnen we trekken uit eerdere gevallen van afzondering?

Regelmatig gaan mensen vrijwillig in isolement, bijvoorbeeld voor de wetenschap. De Italiaanse socioloog Maurizio Montalbini sloot zich in totaal drie jaar in ondergrondse grotten op. Zijn record: 366 dagen achter elkaar. Toen hij weer boven kwam, beweerde hij maar 219 dagen weg te zijn geweest. Hij verloor gewicht en noemde zichzelf ‘mentaal instabiel’. Toch bleef hij positief, en zijn motto was: ‘Men moet eenzaamheid niet bevechten, maar er vrienden mee worden.’ Daarbij hielp misschien de anderhalve kilo chocolade die hij mee zijn grot in nam.

Het ultieme isolement is misschien wel dat van astronauten. In de jaren ’70 werden drie Amerikaanse ruimtevaarders dusdanig chagrijnig van de lange uren, vermoeidheid en meningsverschillen met NASA, dat zij hun radio uitschakelden en hun bazen een hele dag negeerden.

Vermoord met een bijl

Zo lang opgesloten zitten heeft ook effecten op het brein, en kan hallucinaties veroorzaken. Een Russische ruimtemissie moest in 1976 worden afgebroken omdat de bemanningsleden een gekke geur roken en bang waren voor een lek. Terug op aarde bleek deze geur een hallucinatie.

Onderzoekers op Antarctica krijgen het ook zwaar te verduren; zij zitten vaak opgesloten in een deel van de wereld dat in de winter wel een halfjaar volledig donker kan zijn. Op zulke onderzoeksstations is het stresslevel hoog. Een extreem gevolg: in het Russische Vostok station in 1959 werd een onderzoeker zo witheet na het verliezen van een potje schaken, dat hij zijn tegenstander vermoordde met een bijl. Schaken is sindsdien verboden voor Russen op Antarctica.

Nu is dit een extreem geval, maar hoge stresslevels en depressies liggen in Antarctica op de loer.  ‘Als je daar zit met iemand die je niet mag, jammer dan: je zit eraan vast', zei de Amerikaanse psycholoog Peter Suedfeld erover. 'Als je daar zit terwijl je iemand heel erg mist; ook jammer dan. Je zit vast zonder hen.’ Hij onderzoekt daarom manieren om de stress te verminderen. Hij ziet een oplossing in virtual reality, dat onderzoekers ‘de mogelijkheid moet geven om in een totaal andere, opwindende wereld te stappen’.

Zijn er nog andere manieren om deze eenzame periode door te komen, voor wie geen VR bij de hand heeft? Veel gevangenen kiezen ervoor om te studeren. Ook in Nederland, waar velen hun (ondernemers)diploma halen, en waar sommigen zelfs werkgroepen criminologie volgen met universitaire studenten.

Mens erger je niet

Zelfstudie is ook de manier waarop veel Joodse onderduikers hun tijd opvulden, volgens de Leidse historicus Bart van der Boom. ‘Ze volgden schriftelijke cursussen, voor bijvoorbeeld boekhouding of striptekenen, schreven dagboeken of lazen wat. Maar het gevoel van verspilde tijd overheerste. De meeste tijd werd gebruikt met het speculeren over hoelang het nog ging duren.’

Ook Helen Berman, die als zesjarige drie jaar ondergedoken zat in Rotterdam, probeerde de tijd studerend te besteden. ‘Mijn vader gaf mij iedere ochtend les in de basisschoolvakken, ook al zat hij niet in het onderwijs. Op illegale wijze kwamen we aan kinderboeken, tot het moment dat ik alles wat verkrijgbaar was gelezen had.’ Maar niet al haar tijd ging op aan zelfstudie. ‘Met mijn vader speelde ik ook spelletjes, zoals Mens erger je niet. En we deden samen handarbeid. Mijn achterneef kreeg van mijn vader gymnastiekles.’

Deze ervaring van isolement valt natuurlijk niet te vergelijken met de huidige corona-quarantaine. Van der Boom: ‘De onderduikervaring van de Joden werd getekend door het gebrek aan informatie. Ze werden verteerd door zorgen over hun familieleden en vrienden. Soms lukte het om een briefje weg te smokkelen. Maar vaak ook niet. Die enorme onzekerheid, die bestaat nu niet. Je kunt met iedereen bellen, appen en FaceTimen. We kunnen ons helemaal suf communiceren als we dat willen.’

Dat communiceren wordt in het eerdergenoemde wetenschappelijk onderzoek genoemd als een cruciale manier om de huidige isolatie door te komen. Volgens de onderzoekers is een telefoon met een internetverbinding ‘niet langer een luxe, maar een noodzaak’.