Wie mooie baby’s wilde, moest tijdens de voortplanting aan knappe mensen denken. Alle mannen voelden zich van nature naast vrouwen ook aangetrokken tot mannen. Kinderen die tijdens de menstruatie verwekt werden, waren altijd zwak en ziek. Ook vrouwen produceerden sperma en als zij niet regelmatig een zaadlozing hadden, kon de baarmoeder verstopt raken.

Mensen hielden er soms vreemde ideeën op na, schrijft universitair docent geschiedenis Marlisa den Hartog in het net verschenen boek Seks in de Renaissance, standjes en standpunten in de tijd van Da Vinci (en wat we daar nu van kunnen leren). Maar sommige van die denkbeelden bestaan nog steeds. ‘Bijvoorbeeld dat een vrouw om mannelijke aandacht vraagt als ze bepaalde kleding draagt’, zegt Den Hartog. ‘Of dat alle vrouwen die “nee” zeggen tegen seks een toneelstuk opvoeren en eigenlijk niets liever willen dan seks.’

De Italiaanse Renaissance begon omstreeks 1450 en luidde een tijd in van intellectuele vooruitgang waarin tegelijkertijd werd teruggegrepen op de klassieke oudheid. ‘Het idee dat verbeeldingskracht een grote rol speelt tijdens de voortplanting en het uiterlijk van het kind beïnvloedt, komt bijvoorbeeld van Aristoteles.’
Toch bleken ook de grote autoriteiten uit de oudheid er naast te kunnen zitten. ‘Er was een idee dat meisjes aan de linkerkant in de baarmoeder zouden zitten en jongens aan de rechterkant. Tot er op een gegeven moment een autopsie op een vrouw werd gedaan die zwanger was van een tweeling, beiden meisjes. Ze zagen dat de meisjes aan allebei de kanten in de baarmoeder konden zitten.’

Verheerlijking homoseksualiteit

De opgeleefde aandacht voor klassieke teksten leidde ertoe dat meer mensen in aanraking kwamen met liberale gedachten over seksualiteit. ‘Italië is een heel katholieke maatschappij in die tijd. Homoseksualiteit was een doodzonde en werd ook vervolgd. In de klassieke oudheid was er een veel vrijer perspectief op met name seksuele relaties tussen mannen. Het wordt in de Renaissance bijna en vogue om de relaties tussen mannen te verheerlijken: een manier om te laten zien dat je een elitaire wereldburger bent.’

Homoseksualiteit kwam niet alleen voor bij de elite. ‘Uit gerechtelijke bronnen weten we dat de bakker, de schoenmaker en de barbier ook homoseksuele relaties onderhielden. Vooral voor jonge mannen was het sociaal geaccepteerd. Ze trouwden pas rond hun dertigste en voor het huwelijk was het normaler om te experimenteren met homoseksualiteit.’

‘Er werd gedacht dat alle mannen van nature zowel op mannen als op vrouwen vielen. In die zin waren ze misschien zelfs iets progressiever dan wij, want seksualiteit werd als meer fluïde gezien en kon gedurende je leven veranderen. Maar vanwege de vervolging van homoseksualiteit kun je natuurlijk niet zeggen dat zij ruimdenkender waren dan wij.’

Den Hartog werd tijdens haar onderzoek verrast door de mate waarin men destijds kritisch keek naar eigen gedragsregels. ‘Het is eigenlijk heel arrogant om als moderne mens te denken dat ze toen niet in staat waren tot zelfkritiek. Ze waren zich er zeker van bewust dat hun ideeën over seks, en mannen en vrouwen slechts sociale constructen waren.’

Dat blijkt bijvoorbeeld als het gaat over dubbele moraal. ‘Seks buiten het huwelijk wordt heviger veroordeeld voor vrouwen dan voor mannen. De straffen voor overspel zijn voor vrouwen veel zwaarder dan voor mannen.’ De reden: ‘Als een vrouw vreemdgaat wordt haar echtgenoot benadeeld, want die weet niet meer zeker dat de kinderen echt van hem zijn en dus zijn erfenis wel terecht zullen ontvangen. Terwijl er volgens tijdgenoten niets nadeligs gebeurt voor de vrouw als haar man vreemdgaat.’

Hoe groter de penis, hoe mannelijker

In de literatuur wordt deze kwestie bediscussieerd, vertelt Den Hartog. ‘Een personage vraagt zich af waar die dubbele moraal vandaan komt. Een ander personage noemt dan het argument van de buitenechtelijke kinderen. Het eerste personage reageert daarop: “Ja, maar vrouwen kunnen in hun eentje geen kinderen maken, dus in principe zijn mannen medeverantwoordelijk, dus waarom houden we mannen niet aan dezelfde regels?” Hij geeft vervolgens zelf antwoord: “Dat is waar, maar wij mannen hebben nu eenmaal de regels gemaakt.” Ze weten dat de mens ooit die gedragsregels zelf heeft bedacht.’

Hoe er destijds over seks werd gedacht, biedt een nieuw perspectief op de huidige blik, vindt Den Hartog. ‘We worden met onze neus op onze eigen gedragsregels gedrukt. Er zijn zo veel overeenkomsten, bijvoorbeeld het idee dat vrouwen van nature losbandig zijn, of dat mannen van nature bepaalde moeilijk beheersbare impulsen hebben. Of het idee dat je mannelijkheid kunt tonen door vrouwen te denigreren. Of dat hoe groter de penis is, hoe mannelijker je bent. Als we een man die stoer doet willen kleineren, steken we nog steeds onze pink op om te insinueren dat hij klein geschapen is. De vruchtbaarheidsgod Priapus werd bijvoorbeeld al afgebeeld met een hele grote penis. Het zijn eeuwenoude ideeën.’

‘Dit soort opvattingen werd breed gedragen. Die samenleving was echt een rape culture. Nu zeggen mensen ook nog wel zulke dingen, maar weten ze ook dat het geen sociaal geaccepteerde denkbeelden zijn en worden ze er eerder op aangesproken. Kijk maar naar die jongens van studentenverenigingen die hun excuses aanbieden voor het maken van bangalijsten. Ik put hoop uit het feit dat er nu meer discussie en tegenreactie is, tegelijkertijd is het natuurlijk heel frustrerend dat vijfhonderd jaar later nog steeds veel dezelfde ideeën rondgaan.’

Marlisa den Hartog, Seks in de Renaissance: standjes en standpunten in de tijd van Da Vinci (en wat we daar nu van kunnen leren). Atlas Contact. €24,99