Lees de etiketten van alles wat je koopt, en SCHAF NIETS AAN MET ARABISCHE GOM ERIN!’, aldus een anoniem pamflet op het internet in 2001. In de nasleep van de terroristische aanslagen op 11 september van dat jaar had een Britse krant ontdekt dat terreurorganisatie Al-Qaeda handelde in Arabische gom uit Soedan. Wie het spul boycotte, voorkwam dat de terroristen rijker werden: simpel.

Behalve dan dat er niet voor niets stond dat je ‘alle’ etiketten moet lezen. Die gom, op ingrediëntenlijstjes vaak vermomd als E414, is namelijk echt in allerlei producten te vinden. Het is geur- en smaakloos, klontert niet, en maakt de dingen waar je het in stopt beter. Als het al enig effect heeft op de gezondheid dan is dat positief. Je zou het in onbeperkte hoeveelheden kunnen eten of drinken, mocht je de behoefte voelen. Als emulgator zorgt het ervoor dat frisdrank, inkt en saladedressing zich niet splitsen in hun verschillende onderdelen. Als verdikkingsmiddel geeft het ijs een goede consistentie. Het is de ‘lijm’ op sigarettenvloei, het plakt de kleurlaag op M&M’s, het zit in cosmetica, nepvlees, insecticiden, medicijnen en in snoepjes, zoals de betere soorten drop.

Arabische gom, de ‘manna’ uit de Bijbel en de Koran, is gestold bomenleed. Je kan de betreffende boomsoorten best op een plantage telen. Dan groeien ze sneller en staan ze lekker dicht bij elkaar. Alleen komt er dan een stuk minder gom vanaf. Droogte moeten ze hebben, geselende woestijnwind, plantenziektes en knagende insecten: dan pas scheidt de boom een dik, gelig spul af: de tranen der acacia’s. In tegenstelling tot hars is het oplosbaar in water. Als het vers uit de boom komt is het zacht en kneedbaar, om later uit te harden tot een soort gouden, halfdoorzichtig kristal. Appel- en kersenbomen maken ook gom aan als ze in nood verkeren, maar dat is veel minder geschikt voor allerlei industrieën.

Ongrijpbaar

Niet alleen laat de gom zich niet namaken, ook de eigenschappen laten zich moeilijk vangen. In haar boekje Gum Arabic vertelt de Leidse antropoloog Dorrit van Dalen het verhaal van een Zeeuwse snoepfabrikant die het spul gebruikte om de buitenkant van snoepjes te bedekken. Op een dag plakte het niet meer. Dezelfde zakken met gom van dezelfde boomsoort uit dezelfde regio, de inhoud zag er hetzelfde uit, maar toch kon je er nauwelijks snoepjes mee maken. Een paar jaar later werkte de gom weer als vanouds, maar noch de snoepmaker noch de gomleverancier had een idee waarom.

Gum Arabic vertelt de cultuurgeschiedenis van de acaciatranen, en ook het verhaal van Van Dalens speurtocht om achter die geschiedenis te komen. Het is uitgegeven door Leiden University Press, de uitgever van de universiteit, maar niemand hoeft zich daardoor af te laten schrikken. Dit is de vertaalde en geüpdatete versie van een eerder bij Bert Bakker verschenen Nederlandstalig boekje.

Geen moeilijke academische verhandeling, maar een lezersvriendelijk publieksboek, dus. Sterker nog, als er iets van kritiek gegeven moet worden, dan zou dat zijn dat de biochemie van de gom – toch de basis van het enorme belang ervan – er wat bekaaid vanaf komt, vergeleken met de geschiedschrijving. Pas in het allerlaatste hoofdstukje, er staat nog net geen ‘Appendix’ boven, wordt een beetje duidelijk waaruit die gomkristallen nou eigenlijk bestaan.

Van die geschiedschrijving is het in elk geval smullen. De lappen van Egyptische mummies werden gedrenkt in opgeloste gom, Plinius beschreef hoe in het oude Rome parfum werd gemaakt met gom, in kloosters schreven monniken hun boeken met inkt op basis van gom en gal. De handel was lange tijd in handen van de Arabieren – vandaar ‘Arabische gom’ – maar in de vijftiende eeuw begonnen de Europeanen vastere voet in Afrika te krijgen. Nu kon er onderhandeld worden met de ‘Moren’, zij het met het risico dat ze je gevangen namen en als slaaf verkochten.

In de achttiende eeuw bleek dat Arabische gom onmisbaar was voor het bedrukken van katoen met kleurrijke patronen, en iedereen wilde katoen met kleurrijke patronen. De prijs van gom schoot omhoog, Frankrijk verbood de verkoop ervan aan niet-Fransen en in Engeland smeekten de kledingbedrukkers hun overheid om hulp tegen te hoge gomprijzen. Met fregatten, kanonnen en sluwe diplomatie vochten de Fransen en de Britten lange oorlogen uit om toegang tot de gommarkt af te dwingen. Wie het had, kon stinkend rijk worden: in een goed jaar verkocht de Franse Compagnie haar gom voor dertig keer de inkoopprijs op de markten van Parijs en Londen.

Ondenkbaar

Het spul was goud waard, kortom. En dat is het nog steeds. Omdat het zich vooralsnog niet na laat maken, zijn sommige van de modernste industrieën ter wereld vrijwel geheel afhankelijk van in het wild groeiende Acacia-
bomen in de Sahel, en de bereidheid van de plaatselijke bevolking om de gom van die bomen te peuteren. Als die staakt, of een sprinkhanenplaag de oogst vernield, kan de prijs van gom rustig vijf, zes keer zo hoog worden als normaal, en je hebt het als frisdrankfabrikant maar te slikken. De boycot waar de boze pamfletschrijver in 2001 tot opriep, is nog steeds ondenkbaar.

Gum Arabic vertelt het verhaal van een product dat iedereen misschien wel dagelijks binnen krijgt zonder het te beseffen, en het is een prachtverhaal met ontdekkingsreizigers, stomend hete Afrikaanse landen, politiek, religie, rijkdom en macht. Lees het, en je bekijkt je flesje cola voortaan met andere ogen.

Dorrit van Dalen
Gum Arabic – The golden tears of the acacia tree.
Leiden University Press, 203 pagina’s € 24,50