Wereldwijd zijn 186 miljoen mensen onvruchtbaar. Daarvan is meer dan de helft vrouw, schrijft Julieta Del Valle in haar proefschrift. Ze wilde onderzoeken of het mogelijk is het hele ovulatieproces, dat normaal plaatsvindt in de eierstokken, te verplaatsen naar het laboratorium.

De volledige groei van een eicel, en daarmee de ovulatiecyclus, begint in de puberteit. Vrouwen hebben al hun eicellen al in hun lichaam, in tegenstelling tot mannen die telkens nieuw sperma aanmaken. De gehele voorraad aan eicellen is opgeslagen in zogeheten primordiale follikels. Tijdens de puberteit worden deze voor het eerst geactiveerd, waardoor de ovulatie op gang komt. Iedere maand stoot een eierstok een eitje uit: de eisprong. Als de voorraad aan follikels op is, begint de overgang en daarna de menopauze.

Tijdens iedere ovulatiecyclus ontwikkelen de eicellen in sommige follikels zich, legt Del Valle uit. ‘Het is iedere maand een onderlinge strijd: alleen het sterkste follikel bereikt de eisprong. De zwakkere follikels sterven af. Het is eigenlijk een totaal inefficiënt proces.’

Chemo

‘De ontwikkeling van een follikel bestaat uit drie verschillende fasen’, legt ze uit. ‘Eerst worden sommige primordiale follikels geactiveerd en groeien ze iets. Daarna beginnen ze met de aanmaak van hormonen. De follikels die al verder zijn gerijpt worden de antrale follikels genoemd. Daarvan bereikt vervolgens alleen de dominante eicel de eisprong.’

Een bekende vruchtbaarheidsbehandeling is IVF, in-vitrofertilisatie. Hierbij wordt eerst de groei van een eicel gestimuleerd door hormonen die via injecties worden toegediend. Daarna wordt het eitje verwijderd, in een lab (in vitro) bevrucht en teruggeplaatst in de baarmoeder.

‘Het probleem is: om deze techniek toe te passen, heb je eierstokken nodig die in staat zijn een eicel te ontwikkelen. Dat is bijvoorbeeld niet het geval bij een kankerpatiënt die chemo- of radiotherapie heeft gehad. Deze behandelingen doden niet alleen kankercellen, maar ook ei- en spermacellen. Daarna kan een eierstok geen eicellen meer ontwikkelen.’

Er bestaat ook de mogelijkheid om een deel van de eierstok voor de chemo te verwijderen en later terug te plaatsen. ‘Maar bij sommige soorten kanker, zoals leukemie, kan dat niet. Het risico is groot dat er met de eierstok ook weer kankercellen teruggeplaatst worden in het lichaam.’

Ook transmannen kiezen er vaak voor om de eierstokken te laten verwijderen tijdens hun transitie. Dat betekent voor hen ook dat ze daarna geen biologische kinderen meer kunnen krijgen. ‘Het doel van mijn PhD was om te onderzoeken of het mogelijk is om het hele ovulatieproces buiten het lichaam te laten plaatsvinden: dus vanaf die primordiale follikels iedere stap in het lab te zetten tot er een vruchtbare eicel uitkwam.’

Transmannen

Dat lukte nog niet. Het probleem waarop Del Valle stuitte, was de beperkte controlegroep: alle onderzochte eierstokken kwamen van transmannen. ‘Die hebben vaak al testosteronbehandeling gehad voordat de eierstokken verwijderd werden, wat negatieve invloed kan hebben op de ontwikkeling. In de eerste acht dagen van ons protocol zagen we dat het weefsel rondom de follikelzakjes fibrotisch werd: stijver. Eierstokken zijn bij vrouwen altijd het eerste orgaan waar fibrose wordt gevonden, maar dat is vaak pas zichtbaar na de menopauze. Het zou dus kunnen dat het in deze jongere eierstokken komt door het gebruik van testosteron.’

Maar dit kon ze niet met zekerheid concluderen. ‘We moeten eerst het weefsel waarmee we werken duidelijk in kaart brengen, voor we het grotere vraagstuk van de kunstmatige eierstok kunnen oplossen.’

Toch denkt Del Valle dat het wel degelijk mogelijk is het ovulatieproces in het lab na te bootsen. ‘We kunnen pas sinds kort echt goed onderzoek doen naar eierstokken van vruchtbare mensen in de vruchtbare leeftijd. Dat is al bijzonder. Tot een paar jaar geleden werden eierstokken alleen verwijderd bij ziekte. Maar er is nu steeds meer weefsel beschikbaar, omdat steeds meer transmannen ervoor kiezen hun eierstokken te laten verwijderen en te doneren.

‘Er is al een start-up die succesvol een vruchtbare eicel heeft gecreëerd vanaf de antrale follikels. Het bevruchtingsproces duurt dan maar vier dagen, tegenover veertien dagen bij IVF. Er is op die manier zelfs al een gezonde baby geboren.’

Julieta Del Valle, Human artificial ovary. Promotie was 21 maart