Toen de Britse prins Harry en zijn vrouw Meghan Markle in 2019 hun eerste kind kregen, tweette BBC-journalist Danny Baker een foto van een echtpaar met een als mens gekleed aapje. Het onderschrift luidde: ‘Royal baby leaves hospital’. Gevolg: ophef. De eerste biraciale baby in het Britse koningshuis wordt voorgesteld als aapje: dat was racisme.

Baker bedacht een verdediging. Niet híj was racistisch, maar alle mensen die boos reageerden waren dat. ‘Hij liet weten nooit bedoeld te hebben wat de klagers vonden en daar zelf niet aan gedacht te hebben’, zegt universitair docent Nederlands Maarten van Leeuwen. Samen met collega’s Ronny Boogaart en Henrike Jansen schreef hij Maar ZO bedoelde ik het niet! Het boek gaat over hoe mensen die publiekelijk controversiële uitspraken hebben gedaan zich verdedigen en excuses maken. Van Leeuwen: ‘“My mind is not diseased”, liet Baker weten. Het is een voorbeeld van subtiel iemand anders de schuld geven: jullie zijn de personen met de zieke geest!’

De auteurs omschrijven deze aanpak in het boek, dat morgen wordt gepresenteerd, als een voorbeeld van verdedigingslinie 4: wie ben jij om mij te beschuldigen? ‘Het verweer lijkt over hemzelf te gaan maar impliciet legt hij de schuld bij de aanschouwer.’
‘Een soort subtiele jij-bak’, zegt universitair hoofddocent Jansen. ‘Meestal werkt een ander de schuld geven niet erg goed.’ In het geval van Baker was dat ook zo. Hij werd ontslagen door de BBC.

Felle kritiek

Elke dag zijn er weer nieuwe voorbeelden waar de schrijvers op kunnen duiken, vertellen de neerlandici. Jansen: ‘We waren elkaar altijd al voorbeeldjes aan het appen: “Kijk eens, dit is grappig.”

Van Leeuwen: ‘Het is een onderwerp waarbij je kunt kijken naar de relatie tussen wat je letterlijk zegt en wat je bedoelt. Er zit ook argumentatietheorie in: hoe zet je je verdediging in elkaar?’ Jansen: ‘Een mooi recent voorbeeld is dat van PVV-vicepremier Fleur Agema. Zij zei dat ze wel eens wilde zien wie “zo stoer is” om het asielnoodrecht tegen te houden.’

Na felle kritiek op haar uitspraak bond ze in. ‘Even later zei Agema “Dat had ik niet moeten doen. Ik ben niet het type dat dreigementen uit.” Dat is de “zo ben ik niet”-verdediging.’

Het boek beschrijft vier verdedigingslinies uit de klassieke retorica die vaak ook gecombineerd worden. ‘De Griekse filosoof Hermagoras van Temnos stelde een schema op van de verschillende opties die in de verdediging van een strafproces ter beschikking staan’, aldus Jansen.

Linie één tot en met vier luiden: ik heb dat nooit gezegd (ontkenning), zo bedoelde ik het niet (andere interpretatie), het komt door... (verzachtende omstandigheden) en wie ben jij om mij te beschuldigen? (tegenaanval).

Van Leeuwen: ‘Een mooi voorbeeld van linie 2 is de kwestie rond Frans Timmermans, die in 2013 minister van Buitenlandse Zaken was.’ Tussen Nederland en Rusland ontstond een diplomatieke rel nadat agenten in Den Haag de Russische diplomaat Dmitri Borodin hadden gearresteerd vanwege dronkenschap en het mishandelen van zijn kinderen. Maar ambassadepersoneel is onschendbaar. Rusland eiste vervolging van de agenten en excuses van de Nederlandse regering. De agenten werden niet vervolgd. Maar om de gemoederen te bedaren bood Timmermans excuses aan. Een dag later postte hij op Facebook. ‘Vandaag 50 jaar geleden stierf zij. Maar haar muziek is onsterfelijk gebleken, met daarbij een linkje naar YouTube dat leidt naar een video waarop de Franse zangeres Edith Piaf haar beroemde lied Non, je ne regrette rien zingt, oftewel: ‘Nee, ik heb nergens spijt van’.

Journalisten sprongen er bovenop. Dit moest een belediging aan Russisch adres zijn, maar volgens Timmermans was het toeval. Van Leeuwen: ‘Hoe aannemelijk is het dat een man met zoveel ervaring enkele dagen na de Rusland-rel specifiek dit liedje kiest? Hij had ieder ander nummer van Piaf kunnen delen.’

Jansen: ‘Politici maken niet zo heel snel echt excuses, is mijn indruk’, stelt Jansen.
Van Leeuwen: ‘Onomwonden sorry zeggen is in het algemeen vrij moeilijk. Het gebeurt minder vaak dan je zou denken.’

Seksspeeltjes

Dat het wel degelijk kan werken, bewees de Hema. De winkelketen raakte begin dit jaar in opspraak door een zeer ongelukkige advertentiecampagne. ‘In de reclame werden een babyspeen en seksspeeltjes in één adem genoemd, begeleid door een foto van een baby. Na alle verontwaardiging werd de fout ruiterlijk toegegeven: “Het is gewoon onhandig geformuleerd, daar hebben we de plank misgeslagen. Dit had niet mogen gebeuren.”’ Hema legde ook uit welke bedoeling het bedrijf wél had – ouders een steuntje in de rug geven bij hun drukke leven en hen aansporen tijd te nemen voor zichzelf - en welke het níet had met de advertentie – een link leggen tussen baby’s en seksspeeltjes. ‘Wat Hema’s excuses verder sterk maakt, is dat het bedrijf beloofde maatregelen te nemen om de fout ongedaan te maken’, aldus Jansen. ‘Hema stelde dat de verspreiding van de folder werd stopgezet, evenals de onlineversie van de reclame.’

Ook Viruswaarheid-voorman Willem Engel komt langs in het boek. Hij is meester in het schrijven van ambigue tweets. Toen er in september 2020 weer een coronagolf over Nederland trok en sommige verpleeghuizen hun deuren sloten voor bezoekers, tweette hij: ‘Even een doe-opdracht tussendoor. Ik krijg net een verontrustend bericht. Er is toch weer een verzorgingstehuis op slot gegaan. Guldenakker in Goirle [telefoonnummer]. We hebben geconcludeerd dat dit nooit meer mocht, en toch proberen ze het weer.’

Telefonistes werden daarna uitgescholden en met dood bedreigd. Maar Engel werd niet veroordeeld. Volgens de rechter ging de tweet weliswaar over een morele grens heen, maar niet over een strafrechtelijke grens. ‘Het is natuurlijk waar dat niemand met zoveel woorden wordt opgeroepen tot het bedreigen van de medewerkers van het verzorgingshuis, maar de tweet is expliciet bedoeld als “doe-opdracht”’, schrijven de neerlandici. ‘Met het telefoonnummer van het verzorgingshuis erbij kan die opdracht moeilijk anders worden geïnterpreteerd dan als: “bel dit nummer”. Wat je vervolgens tegen de medewerker die opneemt zou moeten zeggen, vermeldt de tweet niet, maar duidelijk is dat je niet belt om het personeel en de bewoners beterschap en sterkte te wensen in deze moeilijke tijd.’

Het is een voorbeeld calculated ambivalence, aldus de auteurs. Jansen: ‘De spreker weet dat hij iets controversieels zegt, maar formuleert het zo dat het ambigu blijft. Ontkennen blijft mogelijk. Je gebruikt intentioneel woorden die ontkenning later mogelijk maken: dat je het niet zo bedoelde.’

Het boek beschrijft hoe de rechter Engel complimenteert met het feit dat hij ‘alles zo genuanceerd heeft opgeschreven’ waarop Engel antwoordt dat hij daarin uitblinkt. Jansen: ‘Hij geeft ook toe dat hij juridische medewerkers heeft die hem helpen om het precies zo te formuleren dat het niet strafbaar is.’

Ronny Boogaart, Henrike Jansen, Maarten van Leeuwen, Maar ZO bedoelde ik het niet! Hoe we recht praten wat krom is. Uitgeverij Thomas Rap. 328 pgs, € 22,99. Boekpresentatie is vrijdag 18 oktober, 16.00uur in Lipsius, zaal 0.19. Aanmelden via publiciteit@debezigebij.nl