‘Ik was op vakantie op Lesbos’, vertelt de Griekse politicoloog Billy Tsagkroni (41). ‘Het eerste wat ik zag, waren de metershoge stapels reddingsvesten die de vluchtelingen hadden achtergelaten. Die enorme hoeveelheden waren echt shocking. Dan gaat wel door je heen: wat is hier allemaal gebeurd?

‘We zaten cocktails te drinken in een beach bar toen we vluchtelingen uit het water zagen komen. Ik voelde me een enorme douchebag dat ik daar heel geprivilegieerd van een drankje aan het genieten was en dit voor mijn ogen zag gebeuren. Ineens schoot door me heen: ik moet wat doen. De volgende dag besloot ik om drie maanden te blijven om te gaan helpen in de vluchtelingenkampen.

‘Ik meldde me aan bij Artsen zonder Grenzen en pikte vluchtelingen op om ze naar de verschillende kampen op het eiland te brengen. Ik heb geen doden gezien, maar het beeld van extreem vermoeide mensen die heel veel nare dingen hebben doorstaan, maakt heel veel indruk. Het was maar drie maanden, maar is het minimale wat ik kon doen.’

Schuiven

De vluchtelingencrisis is een van de ontwikkelingen die Tsagkroni onderzocht voor het onlangs verschenen boek Radicalisation and Crisis Management. De universitair docent politicologie beschrijft daarin hoe rechts-radicale partijen in verschillende landen opereren in het migratiedebat, covid, Brexit en de economische crash in 2008. ‘Ik was vooral geïnteresseerd in hoe ze gebruikmaakten van deze crises om meer macht en invloed te krijgen.’

Wat Tsagkroni opviel, is hoe dicht de partijen bij hun ideologie blijven, óók de PVV. ‘Ik had dat niet verwacht. Je moet de aandacht van het electoraat blijven houden. Vaak zie je dat partijen dan wat gaan schuiven en een beetje wegbewegen van de oorspronkelijke ideologie. Radicaal-rechts doet dat nauwelijks. Ze zijn vrij eerlijk in waar ze voor staan en wijken daar door de tijd heen nauwelijks van af.’

Heel soms maakt Wilders een koerscorrectie. ‘Hij is voorstander van een Nexit, het uit de EU stappen van Nederland. Maar toen duidelijk werd dat de Brexit niet goed uitpakte en super messy werd, richtte hij zich weer vooral op het nativisme: het land beschermen tegen invloeden van buiten.’

Een van de redenen dat Brexit überhaupt kon plaatsvinden, was de vluchtelingencrisis en de discussie over migratie. ‘Maar ook belangrijk was dat een groot deel van de Britten door de overheid generatie op generatie is verwaarloosd. Bijvoorbeeld in de gebieden waar in de jaren ‘80 van de vorige eeuw de mijnen zijn gesloten.’ Dat zorgde voor verlies van vertrouwen in de traditionele partijen en versterkte Ukip, de partij die fel campagne voerde voor Brexit.

‘In Nederland is de situatie anders, maar ook hier voelt een deel van de bevolking zich niet gehoord en dat verklaart deels de stem op Wilders.’

Sfeer

Tsagkroni, die toen nog in Londen werkte, merkte aan den lijve hoe de sfeer veranderde toen de discussie over Brexit oplaaide. ‘Ik ben naar Leiden vertrokken na het referendum. Een dag na die verkiezing ben ik bewust gaan solliciteren naar een baan in een ander land. Ik woonde er tien jaar en het kwam erop neer dat de Britten zeiden: “Wij willen je niet meer”. Ik voelde de dreiging op straat. Als ik Grieks sprak met mijn moeder, kregen we vervelende opmerkingen als: “Ga terug naar je eigen land!” Ik had het gevoel dat ik ergens anders heen moest.’

De PVV is ook succesvol omdat andere partijen in Nederland de keuze maakten om mee te gaan in de retoriek van Wilders. De VVD maar ook de PvdA wilden de PVV counteren door in hun verhaal mee te gaan. ‘Toen ik hier net woonde, begin 2017, zat die brief van Rutte waarin migranten en expats direct werden aangesproken in mijn brievenbus.’

In de zogeheten ‘Doe normaal of ga weg’-brief die ook in dagbladen werd gepubliceerd staat onder andere dat er een ‘groeiend ongemak’ is over mensen die ‘onze vrijheden misbruiken om hier de boel te verstieren, terwijl ze juist naar ons land zijn gekomen voor die vrijheid’. Rond dezelfde tijd zei PvdA-leider Diederik Samsom in NRC dat Marokkaanse jongeren een ‘etnisch monopolie’ hadden op overlast.

Tsagkroni: ‘Als je het verhaal van de PVV overneemt, kiezen mensen voor het origineel. De VVD en de PvdA verliezen dan hun identiteit. De PVV niet. Dat zorgt voor loyaliteit onder hun kiezers.’

Tegelijkertijd trekt radicaal-rechts in heel Europa veel kiezers omdat mensen zich door globalisering steeds meer onthecht voelen. ‘Mensen zijn bang voor het verliezen van hun identiteit en connectie met anderen. Dat gevoel van gemeenschap zie je meer bij de radicaal-rechtse partijen, dat willen mensen graag.’

Het is voor linkse partijen lastig om te ageren tegen rechts, vooral als er een crisis is. ‘Bij radicaal-rechtse partijen zijn de vijanden vrij duidelijk: migranten, de islam, de elite. Als je zelf geen baan of huis kunt vinden, dan is de migrant een ideale zondebok. Bij een crisis is er een dreiging, een gevoel van ongemak. Radicaal-rechts maakt gebruik van die negativiteit.’

Behoefte

De grote vijand van links is een stuk abstracter. ‘Het kapitalisme als zondebok is een ander soort emotie. We leven in een superkapitalistische maatschappij, veel linkse mensen leven zelf ook erg kapitalistisch. Ga dan maar mensen ervan overtuigen dat je dat moet aanpakken. Kiezers kunnen zich daar maar moeilijk toe verhouden. Het is aan de partijen om hier een antwoord op te bedenken.’

Soms is links wel succesvol. Na de economische crisis in 2008 behaalden sommige linkse, populistische partijen in Europa een flinke winst: Podemos in Spanje en SYRIZA in Griekenland bijvoorbeeld. ‘Sindsdien is het populistisch-linkse partijen niet meer gelukt een groot deel van het electoraat voor zich te winnen.’

Als zelfbenoemde outsider zag Tsagkroni de stemming ook in Nederland veranderen. ‘Maar er was veel trots op het Hollandse progressivisme, een deel van de nationale identiteit. De maatschappij is veranderd en veel conservatiever geworden. Als dat gebeurt, moet je proberen te begrijpen waarom en luisteren naar mensen in de samenleving. Het heeft geen zin om tegen kiezers te gaan schreeuwen dat ze niet op radicaal-rechts moeten stemmen. Er is een behoefte bij deze kiezers. Zij zien problemen, daar moet je rekening mee houden, en met oplossingen komen waar zij wat aan hebben.’

Billy Tsagkroni, Radicalisation and Crisis Management, Shifts of Radical Right Discourse. Springer, 124 pgs., €141,69 e-book €85,59