‘Een open discussie is goed’, roept een man naar de groep demonstranten, die met Oekraïense vlaggen en protestborden bij de ingang van de Haagse campus, staan. ‘Propaganda doesn’t spark debate, it manipulates it’, ‘Those “poor Russian boys” killed my friends’ en ‘Real Russians at war kill, rape and torture’ staat er op de borden.

De groep protesteert tegen het feit dat de omstreden documentaire Russians at War die woensdagavond - mede op initiatief van het Leiden University College (LUC) - wordt vertoond op de Haagse campus. De film is eerder door het Amsterdamse documentairefestival IDFA geschrapt en zorgde bij het filmfestival van Toronto voor onrust. Ook in Leiden en Den Haag klonk afgelopen week felle kritiek van studenten, medewerkers en de Oekraïense ambassade. Toch heeft de universiteit besloten de vertoning te laten doorgaan. 

De documentaire toont de oorlog in Oekraïne vanuit het perspectief van Russische soldaten. Volgens critici laat de film een te positief beeld zien van het Russische leger, en worden door Russen gepleegde oorlogsmisdaden verzwegen.

Terwijl de demonstranten het Oekraïense volkslied zingen, vult de straat zich met politiebusjes en agenten op fietsen, ‘Oekraïne is de oorlog begonnen’, roept weer een andere man, voor hij het universiteitsgebouw in loopt.

Vrijheid van denken

Als het bijna tijd is om film op het grote doek in het auditorium te laten zien, wordt de straat leeggeveegd door agenten. De demonstranten vertrekken terwijl ze leuzen scanderen als ‘Shame on you’ en ‘Stop Russian propaganda!’

‘Als academisch instituut zetten we ons in om de vrijheid van denken te behouden’, begint decaan Koen Caminada in het Engels. ‘Maar we zijn ons ook bewust van de pijn en gevoeligheid rondom dit onderwerp. De Universiteit Leiden ontving een aantal verzoeken om de vertoning vanavond te annuleren. We zijn er echter van overtuigd dat universiteiten ruimte moeten blijven bieden voor kritische betrokkenheid bij moeilijke kwesties.

‘Om duidelijk te zijn: het bieden van een platform voor de film staat niet gelijk aan het goedkeuren van de inhoud ervan. We erkennen de zorgen over propaganda en desinformatie, en dat is precies waarom deze vertoning vanavond in een strenge academische setting zal plaatsvinden.’

Als de film start, maakt een halfvol auditorium kennis met de 49-jarige Oekraïner Ilya die vecht voor het Russische leger. Waarom weet regisseur Anastasia Trofimova ook niet. We zien hoe Ilya afscheid neemt van zijn vrouw, zoon en dochter en zijn huilende kinderen belooft levend thuis te komen. En dan vertrekt hij vanuit Moskou naar het front in bezet Oekraïne. 

‘Rusland viel Oekraïne binnen’, klinkt de stem van de filmmaker. ‘In Russische media zijn deze soldaten helden. In het Westen zijn het oorlogscriminelen. De mist van de oorlog is zo dik, dat we de menselijke verhalen niet zien.’ Daarna verklaart ze dat ze - zonder toestemming van het ministerie van Defensie - naar het front trekt om ‘te achterhalen wat er gebeurt in mijn land’.

Beste vrienden Cap (24) en Cartoon (20) zijn samen naar het front gegaan. Cap ging vrijwillig en Cartoon ging hem achterna. ‘Om het nazisme te bestrijden’, zegt hij. ‘Zij haten de Russen en daarom is Oekraïne de oorlog begonnen.’

Als Trofimova hem vraagt of hij heeft gehoord dat Rusland wordt beschuldigd van oorlogsmisdaden, reageert hij: ‘Ik denk dat dat niet waar is. Ik heb veel mensen hier gezien en sommigen zijn tot veel in staat. Maar naar burgers gaan die jou niks hebben gedaan en die vermoorden en verkrachten? Dat kunnen Russische soldaten niet.’ Hij vindt wel dat Rusland Oekraïne ‘soort van’ is binnengevallen. ‘Maar dat deden we niet uit vrije wil, dat was een bevel.’ Of dat bevel correct was, weet hij niet.

Vingers lijmen

‘Het is zij of ik’ , zegt soldaat Cap die granaten maakt. ‘En dat zij hun eigen mensen al acht jaar bombarderen is niks?’ Na deze uitspraak klinkt er protest vanuit de zaal. Cap vervolgt: ‘Zij zijn een beetje verkeerd en wij zijn een beetje verkeerd. Ik doe dit voor mezelf, zodat ik kan overleven.’ Dan lijmt hij per ongeluk zijn vingers aan elkaar.

Als de soldaten discussiëren waarom ze bij het leger zijn gegaan, geven ze opvallend weinig nationalistische beweegredenen. Geld, vrouwen en plichtsgevoel spelen bij meerdere een belangrijke rol. ‘Ik wil niet dat mijn zoon over vier jaar naar het front wordt geroepen’, vertelt een van hen. ‘Toen ik dit op tv zag, heb ik me aangemeld’, vertelt een ander. ‘Maar als ik had geweten dat het zo zou zijn en ik hier al zeven maanden zou zitten, had ik dit nooit gedaan.’ 

Er klinkt openlijk kritiek: ‘Terwijl politici uitvechten wie de grootste ballen heeft, vallen hier slachtoffers.’ Meerdere soldaten geven aan niet eens meer te weten waarvoor ze vechten.

Na beelden van gevallen Russische soldaten, verkennende drones en medisch personeel dat in een schuilkuilder de bombardementen afwacht, gaan de schermen weer omhoog. Trofimova en andere panelleden bespreken met elkaar en het publiek de film. 

Een Oekraïense student heeft tijdens de film maar liefst vijftien momenten emotionele manipulatie geteld en gecategoriseerd: ‘Was het doel om de kijker sympathie te laten hebben voor deze mannen?’

Een andere student trekt de geloofwaardigheid van Trofimova in twijfel. ‘In Rusland worden burgers gearresteerd omdat ze de verkeerde dingen op sociale media liken die het Russische leger in diskrediet zouden brengen. Hier hebben we een regisseur die zeven maanden aan het front een film heeft gemaakt en niet de mooiste delen van het Russische leger heeft laten zien, maar er is geen strafrechtelijke procedure tegen haar geweest. In hoeverre vindt het panel dit verhaal over het niet hebben van toestemming van de overheid om deze film te maken geloofwaardig?’ Er klinkt luid applaus van een aantal aanwezigen.

Context

Bart Schuurman, hoogleraar terrorisme en politiek geweld is last minute toegevoegd als panellid en niet te spreken over het evenement. ‘Ik ben teleurgesteld in een collega die dit organiseerde zonder de juiste setting ervoor te bieden. Ik ben helemaal niet tegen het vertonen van controversiële films, maar dat betekent dat er context moet worden geboden en er ruimte moet zijn voor interpretatie van wat we hebben gezien. In eerste instantie zou de film worden getoond en achteraf een Q&A zijn met de regisseur. Dat was het. Er zou geen ruimte zijn voor een tegengesteld perspectief tot er op het allerlaatste moment, namelijk gisteren, een panel werd samengesteld.’

Ook op de film is hij kritisch. ‘We zien hoe Russische soldaten vrij subtiele illusies hebben dat de Oekraïners, de NAVO of het Westen schuld hebben in deze oorlog. Maar kom op: de leugens over 2014, de oorlog in Donetsk, waar Oekraïne eigen burgers zou hebben gebombardeerd, dat gaan echt te ver. Je zou kunnen zeggen: “Dat is wat zij geloven.” Maar als je het daarbij laat en niet de zeer duidelijk de redenen benoemt waarom Rusland deze oorlog is begonnen, wat doe je dan? De regisseur had ervoor kunnen kiezen om dat tegengestelde perspectief te geven toen deze soldaten dit soort dingen zeiden, maar dat deed ze niet. En dat plaatst deze film in een propagandaperspectief.’

De hoogleraar wordt herhaaldelijk onderbroken door een groepje mannen op de eerste rij. ‘Dít is propaganda’, roepen ze. ‘Dit is wat de media doen, leugens vertellen. Een heerlijke tijdverspilling om te praten met mensen die overtuigd zijn van alles behalve hun vooroordelen. Zoals jij.’ Enkele aanwezigen beginnen te klappen.

‘Zwakste propaganda ooit’

Schuurman vervolgt zijn punt over de afwezigheid van ‘kritieke context’, maar wordt onderbroken door panellid André Gerrits, hoogleraar international studies and global politics: ‘Het zijn soldaten, geen academici.’

‘Als we ons hoofd niet koel kunnen houden tijdens een twee uur durende documentaire, waarin Russen hun vingers aan elkaar lijmen, hebben we al verloren’, stelt panellid Brandon Zicha, assistant professor filosofie, politiek en economie. ‘Als dit propaganda is, is het de zwakste Russische propaganda die ik ooit heb gezien. En als Rusland hiermee wil communiceren dat ze geen bedreiging zijn, is dat goed gelukt.’

De regisseur sluit zelf af: ‘Dit is geen geopolitieke documentaire, die zijn er al genoeg. Het is een observerende film, waarbij ik als fly on the wall de verhalen neerzet van gewone mensen in een conflict dat de wereld op zijn kop heeft gezet. We kunnen geen begrip voor elkaar hebben, als we elkaar niet zien. Ik hoop dat deze film ons een klein beetje dichter bij elkaar brengt.’