Jullie hebben een EU Horizon-beurs gekregen van 760.000 euro. Wat gaan jullie daarmee doen?
Jaroslaw Kantorowicz, universitair docent bij het Institute of Security and Global Affairs (ISGA): ‘We willen begrijpen in hoeverre mensen een uniform begrip hebben van wat de rechtsstaat inhoudt en in welke mate ze die waarderen. Daarvoor hebben we heel veel respondenten nodig. Het onderzoek zal in zes of acht landen gedaan worden, dus denk aan zo’n 10.000 burgers.’

Antoaneta Dimitrova, hoogleraar comparative governance: ‘De term “rechtsstaat” is vaak te abstract. Je moet het dus concreter maken op zo’n manier dat mensen begrijpen waarom een verzwakte rechtsstaat ook hen raakt. Daarom proberen we voor ieder land met een duidelijk voorbeeld te komen. De Toeslagenaffaire is een goed Nederlands voorbeeld, maar omdat je niet voor ieder land zo’n schandaal kunt vinden, verzinnen we ook scenario’s. Stel: je bent het oneens met je buurman en gaat naar de rechtbank, maar die beslist in het voordeel van je buurman omdat zij vriendjes zijn.’

Kantorowicz: ‘Een voorbeeld waaruit blijkt dat burgers er toe doen, is Polen. Vorig jaar kreeg de conservatieve regering die probeerde met nieuwe wetgeving de oppositie uit te schakelen een rode kaart van de burgers: honderdduizenden mensen gingen demonstreren. Maar ik denk dat ze de regering nog eerder hadden aangepakt, als hen duidelijker was geweest wanneer de rechtsstaat precies geschonden wordt.’

Hoe kun je die schendingen beter zichtbaar maken?
Kantorowicz: ‘Als we bijvoorbeeld vaststellen dat mensen de rechtsstaat minder waarderen, gaan we nadenken over informatiecampagnes, bijvoorbeeld over de financiële kosten van de verzwakking van de rechtsstaat. Als we kunnen vaststellen dat er bijvoorbeeld sprake is van minder economische groei door de verzwakking van de rechtsstaat, gaan mensen dan de rechtsstaat verdedigen?’

Dimitrova: ‘Waarschijnlijk niet, want dat is te abstract. We hebben de afgelopen tien jaar gezien hoe politici de rechtsstaat hebben uitgehold. Dat is wat Trump heeft gedaan, dat is wat autoritaire leiders in Europa hebben gedaan. Je kunt je vinger wel op de zere plek leggen, maar het is een kwestie van hoe je mensen er om kunt laten geven.’

Wat wordt jullie grootste uitdaging?
Kantorowicz: ‘We moeten per specifieke wetgeving voor ieder land dat we onderzoeken identificeren welke risico’s die met zich meebrengt voor de rechtsstaat. We werken samen met wetenschappers die de zakelijk politieke netwerken onderzoeken, collega’s die meer historisch naar de rechtsstaat kijken en de culturele aspecten ervan, maar ook juristen.’

Dimitrova: ‘We moeten erachter komen wat ervoor zorgt dat burgers om regels gaan geven. Dat is best spannend. Sommige burgers geven er onder bepaalde omstandigheden om, anderen niet. Het is best lastig om dit uit te zoeken. Als je de fundamentele motivaties van mensen niet begrijpt, bereikt informatie hen niet. We moeten een manier vinden om de rechtsstaat te verbinden met iets dat cruciaal is voor veel mensen.’

Kantorowicz: ‘Het gaat uiteindelijk om het versterken van de rechtsstaten binnen de EU. Hoe kunnen we dit concept in de hoofden en harten van mensen krijgen, zodat ze bereid zijn het te verdedigen wanneer het wordt bedreigd? Het zou geweldig zijn als we dat kunnen bereiken.’

Dimitrova: ‘Daar sluit ik me helemaal bij aan. We zullen het misschien niet direct bereiken, maar het brengt ons een stapje dichterbij.’