Ik wilde onderzoeken hoe suïcide-gedachten fluctueren in het dagelijks leven’, vertelt psycholoog Liia Kivelä. ‘Oudere methodes die het risico op suïcide onderzochten, benaderden dit risico als iets wat vrij statisch en stabiel is door de tijd heen. Maar dat is niet het geval. De mate van risico kan fluctueren over korte periodes, de hoeveelheid zelfdodingsgedachten kan in een paar uur tijd drastisch schommelen.

‘Het is belangrijk dat we begrijpen hoe en waarom die schommelingen plaatsvinden. Het inschatten van het risico is een van de moeilijkste taken voor een psycholoog of andere professional. Dit is nog moeilijker omdat we niet weten in welke mate sommige risicofactoren stabiel blijven of veranderen. Als je besluit om een patiënt te ontslaan van zorg en je schat het risico in op laag, dan wil je er van op aan kunnen dat dat een paar uur later nog steeds het geval is.’

De onderzoekers volgden 82 mensen met zelfdodingsgedachten. Hen werd gevraagd vier keer per dag op een app op hun telefoon bepaalde vragen te beantwoorden. Die vragen gingen over de mate van zelfdodingsgedachten, maar ook andere zaken die in hun leven speelden, zoals hun emotionele staat, stressvolle gebeurtenissen en de kwaliteit van hun slaap. Ze droegen ook een horloge dat activiteit en slaap kan meten.

Risicofactoren

Kivelä onderscheidt twee belangrijke bevindingen in het onderzoek: ‘Er zijn verschillende emotionele situaties die geassocieerd kunnen worden met gedachten over suïcide. Bijvoorbeeld: emoties als verdriet en hopeloosheid gaan vaak samen met zelfdodingsgedachten. Maar een emotie als schaamte, ontdekten we, wijst meer op concrete gedachten, dat noemen we active suicidal ideas. Dan gaat het niet meer alleen om gedachten, maar om concrete ideeën over de handeling.’

‘Een andere risicofactor die duidelijk naar voren kwam, is de rol van slaap. Dit heeft tot nu toe nog niet veel aandacht gekregen in onderzoek, hoewel het heel belangrijk is voor zowel fysiek als mentaal welzijn. ‘Slaap heeft zulke directe effecten op gedachten over suïcide, dat is nuttig om te weten voor crisisinterventie. Misschien moet je daarop focussen voor je je richt op andere symptomen.’

Universitair hoofddocent Niki Antypa begeleidde het PhD-traject van Kivelä. Beiden werken naast hun werk als onderzoeker ook in de praktijk met patiënten. Ze vult aan: ‘Ik denk dat slaap soms vergeten wordt in de praktijk, tenzij een patiënt het zelf ter sprake brengt. En als het wel besproken wordt, gaat het vaker over de oorzaak van de slechte slaap, of de psychologische problemen die gerelateerd zijn aan slechte slaap. Dat is natuurlijk belangrijk, maar het is belangrijk om eerst te herstellen. Als je zelf een slechte nacht hebt, voel je je de dag erna al niet honderd procent. Als een patiënt een paar slechte nachten heeft, terwijl die zich al niet goed voelt, stapelt dat op. Het is belangrijk om eerst de basis te herstellen: slapen, goed eten, frisse lucht en een dagritme. Dan heb je een stabielere basis om aan het zwaardere cognitieve werk te beginnen.’

Onhandelbaar

Slechte slaap, legt Kivelä uit, heeft invloed op je cognitief functioneren. Je hebt minder goede probleemoplossingsvaardigheden en kan minder goed met negatieve gedachten omgaan. Het beïnvloedt ook je stemming, en kan je functioneren op werk of sociaal vlak beïnvloeden. Die cruciale rol van slaap blijft Kivelä verbazen. ‘Slaap is zo belangrijk voor onze gezondheid, zowel fysiek als mentaal. Mensen weten dit, maar het lijkt toch niet écht door te dringen, want we behandelen slaap alsof het niet belangrijk is. We stelen van onze slaap door te werken, sociale dingen te doen, op onze telefoon te scrollen, ook al weten we dat we het niet zouden moeten doen. Het is opvallend hoe concreet slechte slaap gedachten over suïcide beïnvloedt.’

En die bewustwording is belangrijk voor zowel patiënt als behandelaar. Kivelä: ‘Het hebben van zelfmoordgedachten kan hopeloos voelen: je begrijpt niet altijd waar de gedachten vandaan komen of hoe je er weer vanaf komt. Het voelt onhandelbaar. Als je beter begrijpt welke factoren je gedachten beïnvloeden, kan dat een gevoel van controle geven over de ervaring.’

Dit kregen de onderzoekers ook terug van de participanten. Antypa: ‘Sommige participanten gaven aan dat het invullen van de vragen op de app ze al meer inzicht bood.’ Alle participanten kregen aan het eind van de studie een gepersonaliseerd feedbackverslag, met daarin specifieke risicofactoren, maar juist ook veilige situaties. Ook dit bood een groep participanten meer inzicht en daardoor meer bereidheid om hun eigen patronen te veranderen, vertelt Antypa. Ook voor clinici is het belangrijk om de rol van slaap te herkennen. Kivelä: ‘Als we ons bewust zijn van die directe risicofactoren, kan het opgenomen worden in preventieprogramma’s.’

Slaapinterventie

Goede slaap op zichzelf kan ook worden ingezet als preventie­methode, denkt Kivelä. ‘Het verbeteren van slaap en het zoeken van hulp bij slaapproblemen, kan helpen bij het verlagen van zelfdodingsrisico’s. Een slaapinterventie kan als toegankelijker worden ervaren door veel mensen. Het kan moeilijk zijn om toe te geven dat je met gedachten over suïcide worstelt, met name onder mannen. Zij zoeken minder snel hulp voor mentale problemen, maar overlijden vaker door zelfdoding dan vrouwen.’

Een ander opvallend resultaat van de studie is de duidelijke bereidheid van mensen om te praten, zegt Antypa. De studie verliep erg goed, vertelt ze, omdat participanten hun ervaringen wilden delen. Een klein deel van de groep had hierbij het gevoel dat ze zich soms slechter voelden na het invullen van de vragen. ‘Ik denk dat die bereidheid laat zien dat mensen met suïcidale gedachten bereid zijn die te delen.De omgeving wil vaak wel interesse tonen, maar durft geen vragen te stellen vanuit de gedachte: misschien stop ik dan juist een idee in diens hoofd. Dat is niet het geval. Meestal geven patiënten juist aan dat ze zich niet gehoord voelden, ook niet door hun behandelaar, wat uiteindelijk leidde tot een suïcidepoging. Het is belangrijk om ouders, behandelaars en vrienden te informeren over hoe ze het best het gesprek hierover kunnen aangaan.’

L.M.M. Kivelä, Dynamics of Despair: Examining Suicidal Ideation Using Real-Time Methodologies. Promotie was 9 januari.