Onzichtbare inkt maken van marmelade of een brief verstoppen in een rauw ei. Het zijn maar twee voorbeelden van de vele tactieken die spionnen in de Vroegmoderne tijd toepasten om in het geheim berichten te kunnen sturen. In haar boek Spycraft zet Nadine Akkerman deze spionagemethodes uiteen.

Een brief verstoppen in een rauw ei? ‘Ja, dat kan zeker’, vertelt de hoogleraar vroegmoderne Literatuur en Cultuur. ‘Dat hebben wij ook gedaan. Ik moet wel zeggen dat er heel veel eieren gesneuveld zijn voordat het lukte. Maar ja, misschien oefenden zij ook wel met vijftig eieren.’

Akkerman schreef het boek samen met haar partner Pete Langman. ‘Hij is wetenschapshistoricus, dus het gaat in ons huis gewoon heel vaak over de zestiende en zeventiende eeuw. Dus wij dachten: we kunnen het net zo goed op papier zetten.’

‘Wat niet bij dit soort recepten staat, is wat je precies moet doen. Er wordt gezegd dat je een ongekookt ei in azijn moet weken, maar niet hoe lang, alleen: “enkele dagen”. En wat we ook ontdekten: je moet een wit ei hebben, want een bruine gaat heel erg schilferen. Dan zie je meteen dat ermee geprutst is.’

‘Hetzelfde geldt voor het mixen van onzichtbare inkt. Er zijn wel receptenboeken, maar de exacte verhoudingen staan er niet bij.’
Neem bijvoorbeeld het recept voor het maken van smaragdgroene inkt, dat luidt: “Take verdigris [copper carbonate], litharge, quicksilver [mercury] brayed [crushed] to powder, and ground with the pysse [urine] of a young child”.

Akkerman: ‘Maar hoeveel van het ene stofje moet je nou bij het andere doen om die inkt goed te krijgen?’

Eerder schreef ze een boek over vrouwelijke spionnen in de zeventiende eeuw. ‘Dat kreeg heel veel aandacht. Maar het algemene publiek zei wel: “We zijn eigenlijk meer geïnteresseerd in hóe ze het deden.” Ik was er vanuit gegaan dat mensen dat allemaal al wisten.’

Het resultaat is een boek met James Bond-achtige scenario’s. ‘Wij zien onze held Arthur Gregory eigenlijk als Q uit James Bond.’ Net als de gadgetspecialist uit de bekende boeken- en filmserie, was Gregory een expert op het gebied van spionagetechnieken en een contraspionage-expert (of dark artificer) in Londen aan het eind van de zestiende en begin van de zeventiende eeuw.

‘We hebben ook wel gedacht aan Beaker van The Muppet Show, die wetenschapper die met verwarde haren door het scherm heen loopt, die telkens experimentjes doet en per ongeluk de boel opblaast. Gregory vergiftigde zichzelf door het werken met gevaarlijke stoffen. Zijn werkplaats leek op een tovenaarslaboratorium: een ruimte gevuld met talgkaarsen, eikengallen, aluin, kwik, loodwit en salmiak.’

‘Spionnen zijn al onzichtbaar, maar we zochten eigenlijk nog een level dieper: de uitvinders en de technieken. En we hebben dan geluk dat we één zo’n naam, Arthur Gregory, al wisten. Want heel veel van deze mannen en vrouwen blijven toch naamloos. En wie ze dan daadwerkelijk heeft geïnstrueerd, is natuurlijk nog minder helder. De mislukkingen komen eerder aan het licht dan de successen.’ Want een succesvolle spionageoperatie wordt meestal niet gedetecteerd en is dus ook vierhonderd jaar later niet gemakkelijk terug te vinden in de archieven.

Mislukkingen vind je sneller: ‘Dat zijn natuurlijk heel veel onderschepte brieven. Dus er zijn heel veel gevallen waarbij mensen op een geheime manier met elkaar willen communiceren, maar waarvan de tegenpartij toch volledig op de hoogte was. Als je brieven tegenkomt in het archief van het hoofd inlichtingendienst, en dat is een brief van de tegenpartij, dan weet je dat die brief onderschept is.’

Papierslot

Andere mooie mislukkingen vond Akkerman op het gebied van vermomming: ‘Mannen die zich aankleden als vrouwen om uit de gevangenis te ontsnappen, maar vergeten hun baard af te scheren en zo weer worden opgepakt. Dat kan zo uit de film komen.’

Een goede spion maakt gebruik van letterlocking. ‘Er waren toen nog geen enveloppen, dat is een negentiende-eeuwse uitvinding. Voor die tijd werd het vel papier waarop je schreef zo opgevouwen dat het een pakketje werd. Dat kon op honderd verschillende manieren, net zoals je origamivogeltjes vouwt. Zo kon je als spion achterhalen of een ontvangen brief al door iemand is geopend.

‘Spionnen die met elkaar wilden communiceren, konden vooraf afspreken: “Ik heb een bepaalde diamantvouw, ik maak een diamant na.” Ze konden aan echt heel kleine details zien of daarmee geprutst was. En het is echt zo duidelijk als een handtekening, dus je hoeft ook je naam er niet onder te zetten. Als je als contraspion een brief onderschept en je gaat dat slot toch openen, moet je die op precies dezelfde manier repareren om de briefwisseling levend te houden. Je wilt natuurlijk niet dat de ontvanger doorheeft dat je meeleest.’

Een ander voorbeeld is de zogeheten spiral lock. ‘Dat is een soort vlechtje dat door het papier heen gaat. En ja, we hebben het zelf geprobeerd en er ook video’s van gemaakt. Je moet er echt ontzettend goed voor kunnen vouwen.’

Akkerman en Langman besloten tot het onderzoeken van spionagetechnieken rondom twee bekende gebeurtenissen in de Engelse geschiedenis: The Gunpowder Plot en The Babington Plot.

‘We kozen voor bekende gebeurtenissen zodat we de historische achtergrond niet meer hoefden uit te leggen. Maar terwijl we die technieken in kaart brachten, begon ook die historische achtergrond te verschuiven. En dat is natuurlijk heel erg leuk, want dat betekent dat je methode, kijken naar materialiteit, echt werkt.’

The Babington Plot (1586) was een plan van de gevangen Mary Stuart (ook bekend als Mary, Queen of Scots) om met andere katholieken, onder wie samenzweerder Anthony Babington, de protestante koningin Elizabeth I te vermoorden. Het plan werd al gauw ontdekt door spionnen van de koningin. Zij wisten veel van de geheimschriften, gebruikt in de briefwisselingen, over het plan te onderscheppen en te ontcijferen en voegden er soms passages aan toe om de briefwisseling te manipuleren.

Dit plot leidde uiteindelijk tot de executie van Mary (en ook Babington). Akkerman: ‘Zij is er gewoon ingeluisd. Ze hebben bewijs vervalst om haar terecht te stellen.’ Maar, schrijft ze in Spycraft: het waren geen valse brieven die Mary tot zinken brachten, het waren menselijke getuigenissen.

‘De brief die tot de executie van Mary zou leiden, wordt in elk geschiedenisboekje beschreven als The Gallows Letter. Die brief blijkt dus helemaal niet te slaan op Mary, Queen of Scots, maar op haar secretarissen. En de brief die tot haar executie heeft geleid, werd genoemd als The Bloody Letter. Dus er wordt in geschiedenisboeken constant naar de verkeerde documenten verwezen.’

The Gunpowder Plot (1605) was een plan van een groep katholieken, onder wie Guy Fawkes, om de protestante koning James I (zoon van Mary Stuart) te vermoorden door middel van het opblazen van het parlement. De samenzweerders gebruikten ook voor hun communicatie spionagemethodes, zoals onzichtbare inkt gemaakt van marmelade. Het plot werd verijdeld en de samenzweerders werden geëxecuteerd.

Inkt van marmelade

‘Grappig feitje’, zegt Akkerman. ‘Dat de onleesbare inkt in het Gunpowder Plot gemaakt is van marmelade, was helemaal niet bekend. Ik dacht: hoe kan dat nou? Want iedereen heeft al tachtig keer naar The Gunpowder Plot gekeken.’

Voor het gebruik van een cijferwiel moest de ontvanger veel geduld hebben. Deze techniek maakt gebruik van een wiel met letters en daarnaast de corresponderende codeletter of het symbool. Dat kostte enorm veel tijd en vereiste per codetaal een andere instelling van het wiel. ‘De bijna onbreekbare sleutels zijn ontzettend moeilijk om te gebruiken, maar iedereen staat onder tijdsdruk. Als jij mij wilt vertellen: “Morgen valt het leger binnen”, heb je eigenlijk geen tijd om een heel ingewikkelde cijfersleutel te gebruiken. Het is altijd een soort afweging: ik wil mijn informatie beschermen, maar niet op zo’n manier dat het nog drie weken duurt voordat ik mijn brief klaar heb. Als je pas op vrijdag een sleutel breekt en leest: “We gaan de koningin vermoorden op donderdag”, tja, dan ben je te laat.’

‘Er wordt over Mary, Queen of Scots, altijd beweerd dat ze eigenlijk niet wist wat ze wilde. Ze deed er zo lang over om te zeggen: “Vermoord koningin Elizabeth I nou maar.” Maar ze wist precies wat ze wilde. Het duurde gewoon heel lang om dat op papier te krijgen in een bepaalde geheimsleutel.’

Nadine Akkerman en Pete Langman, Spycraft, Tricks and Tools of the Dangerous Trade from Elizabeth I to the Restoration. 368 pgs, €28,95