Stel je een apparaat voor dat altijd aanstaat, voortdurend informatie uitspuwt én je continu in de gaten houdt. Tegenwoordig heet dat een smartphone, maar in 1948 noemde George Orwell dat een ‘telescherm’. Bedrijven als Google en Twitter mogen dan beloven dat het internet de wereld zal verbeteren door een vrije uitwisseling van kennis en ideeën, Orwell wist 74 jaar geleden al beter. In zijn dystopische roman 1984 spuwt het telescherm nepnieuws uit, terwijl dissidenten angstvallig buiten beeld proberen te blijven uit angst voor repressie.

Is het gek dat die in een tijd van Trump, Brexit en desinformatie populairder is dan ooit?

Hypocriete bokkensprong

1984 vertelt het verhaal van Winston Smith, een apparatchik en kleine schakel in een totalitair regime. Het is zijn taak om elke hypocriete bokkensprong en opportunistische beleidswijziging van het regime goed te praten, door aan te tonen dat het regime altijd al dat beleid voerde. Hij doet dat door samen met een legertje van gelijkaardige functionarissen continu oude krantenberichten te herschrijven – de waarheid is de belangrijkste vijand van een regime dat gebaseerd is op repressie en manipulatie.

Wanneer Smith de verdorvenheid van het regime inziet en zich ertegen begint te verzetten (eerst subtiel, daarna steeds roekelozer), zet dat een serie van noodlottige gebeurtenissen in gang. Hij wordt verraden, gemarteld, gehersenspoeld, gedwongen zijn partner af te vallen en eindigt als loyale maar hersenloze volgeling van Big Brother.

Hersenloze volgeling

Nog altijd geldt het boek als waarschuwing tegen totalitaire regimes en illiberale onderstromen binnen democratische landen. Maar 1984 is niet alleen een roman: het verhaal is inmiddels ook verteld in hoorspelen, toneelstukken en twee bekende films. Vorig jaar verliep het copyright op Orwells werk en verschenen er maar liefst vijf graphic novel-edities van 1984. Waarom is Orwell nog altijd zo actueel en wat gebeurt er met een verhaal als het gepresenteerd wordt in een ander medium? De Leidse Universiteitsbibliotheek bezit alle vijf de graphic novels, zodat stafleden en studenten deze vragen zelf kunnen beantwoorden.

De makers komen uit Frankrijk, Tsjechië, Brazilië en de bewerkingen zijn vertaald in het Duits - allemaal landen met eigen ervaringen met dictatoriale regimes.

Dictatoriale regimes

Maar terwijl Orwell zijn boek had bedoeld als een (in)direct commentaar op de politiek van zijn tijd, wordt die lijn niet doorgetrokken in de graphic novels. Verbanden met het heden worden nauwelijks gelegd. De nadruk lijkt vooral te liggen op het getrouw weergeven van het verhaal. Juist daarom is het interessant om te zien in hoeverre de werken tóch erg van elkaar verschillen. Door nader in te gaan op twee van deze werken, wordt duidelijk hoe breed de variatie is.

Fido Nesti’s interpretatie van 1984 is de meest overtuigende stripversie van Orwells origineel. Nesti kiest voor een relatief traditionele vertelstijl, met klassiek ingedeelde pagina’s van telkens negen vakken. Het werk valt op omdat het de geest van Orwells boek goed vangt door dicht bij het origineel te blijven. Nesti toont een vervallen Londen uit de jaren veertig. Hij verbeeldt het telescherm – dat nooit kan worden uitgezet – in een vormgeving uit dezelfde periode. En door slim kleurgebruik weet hij voelbaar te maken hoe gebrekkig en vuil de woningen, kantoren en kantines zijn.

Vieze ruimtes

Xavier Coste kiest voor een heel andere stijl. Tegenover de kleine, vieze en claustrofobisch aandoende ruimtes van Nesti plaatst Coste brede wegen, groots opgezette kantoorgebouwen en schone, haast steriele ruimtes. Terwijl Nesti de armoedigheid benadrukt van het regime van Big Brother, brengt Coste een wereld tot leven van wolkenkrabbers, beton en staal waarin de dreiging vooral uitgaat van de voortdurende surveillance.

Zijn stijl is net zo groots als het regime dat hij verbeeldt. Hij gebruikt paginavullende illustraties en kiest voor een vrijere interpretatie van 1984. Het materiële gebrek, de ondervoeding en gebrekkige gezondheid van de bevolking krijgen weinig aandacht. Coste is vooral geïnteresseerd in de politieke onderdrukking die in het boek wordt beschreven. Maar ondanks schitterende graphics grijpt zijn interpretatie je nergens zo naar de strot als die van Nesti.

Oude machtsstructuren

Na de presidentsverkiezing van Trump - toen iedereen allang een ‘telescherm’ in zijn broekzak had zitten - beleefde 1984 herdruk na herdruk. Ondanks de belofte dat internet en sociale media tot gelijkwaardige uitwisseling van kennis zouden leiden, bestendigen zij uiteindelijk oude machtsstructuren: met een uitgekookte en dure mediacampagne wist een van de rijkste mensen ter wereld zich op te werken tot president. Het heruitgeven en bespreken van Orwell werd zo een (in)directe kritiek op de politieke situatie.

Het is jammer dat stripmakers deze uitnodiging tot debat en analyse naast zich neerleggen. Door hun focus op Orwells origineel lijkt de actualiteit van zijn boodschap onder te sneeuwen. Misschien zijn er nog meer bewerkingen nodig om die boodschap uit te lichten?

Bart van der Steen is vakreferent bij de Universiteitsbibliotheek Leiden

Besproken werken:
Xavier Coste, 1984 (2021)
Fido Nesti, 1984: The Graphic Novel (2021)

Zie ook:
Matyáš Namai, George Orwell’s 1984: The Graphic Novel (2021)
Jean-Christophe Derrien en Rémi Torregrossa, 1984 (2021)
Sybille Titeux de la Croix en Amazing Ameziane, 1984 (2021)