'Ik werd opgepakt omdat ik boeken las’, vertelt Lungisile Ntsebeza (65). Morgen ontvangt de hoogleraar sociologie en African studies een eredoctoraat tijdens de diesviering in de Pieterskerk.

‘Ik was 22 en opgegroeid aan de Oost-Kaap van Zuid-Afrika. Lezen hoorde echt bij onze cultuur. In studiegroepen lazen we literatuur en politieke werken die als subversief werden gezien door het apartheidsregime.’

De studiegroep van zo’n dertig personen werd opgepakt. ‘Mijn broer en ik werden met twee anderen als de leiders gezien, dus werden we hard aangepakt. Volgens het regime waren we van plan om de staat met geweld omver te werpen en te vervangen voor een communistische dictatuur.

‘Er was geen enkel bewijs voor. Dat we bepaalde boeken lazen was voldoende om ons te veroordelen. Ik zat vijfenhalf jaar vast. Dat valt wel mee als je het vergelijkt met hoe lang Nelson Mandela op Robbeneiland zat opgesloten. Daar haal ik maar een vijfde van.

‘Ik kwam terecht in een gevangenis van Umtata, in de Transkei. Daar waren we de enige politieke gevangenen. Vlak na de veroordeling werden we in de dodencellen gezet. Dat was een vorm van psychologische marteling. We zijn toen uit protest in hongerstaking gegaan. Uiteindelijk ben ik naar een kleinere gevangenis overgeplaatst.

‘Eenzame opsluiting is zwaar, maar een mens heeft veel capaciteiten om te overleven en een ongelooflijk vermogen om zich aan te passen. We waren jong en flexibel. Ik had nog geen vrouw en kinderen. Het is anders als je de verantwoordelijkheid voor een gezin hebt.

‘We kregen ook kranten, vaak van de politie. Dat was illegaal, maar ze deden het toch. Gelukkig kon ik wel in de cel studeren: filosofie, economie en politicologie. Ik heb er mijn eerste universitaire opleiding afgerond. In een recordtijd overigens – dat was het enige voordeel aan het hele gevangenisverhaal.’

In 1981 kwam Ntsebeza vrij. ‘Toen ben ik een boekwinkel begonnen, waar ik alternatieve literatuur verkocht. Daardoor kwam ik natuurlijk weer in de problemen. Af en toe werd ik vastgezet. De politie confisqueerde boeken, of beschadigde ze. Dan stuurde ik ze een rekening voor de kapotte boeken. Ze betaalden nog ook.

‘De repressie van het regime was heftig. Midden jaren tachtig was de struggle extreem. Het verhaal van mijn goede vriend Matthew Goniwe, met wie ik eerder was opgepakt vanwege onze studiegroep, is tragisch. Hij kwam in juni 1985 om het leven. Hij was een van de The Cradock Four, vier anti-apartheidsactivisten die zijn opgepakt en vermoord door de veiligheidspolitie.

‘Mijn neef Batandwa Ndondo is twee maanden daarna vermoord, toen hij bij mij thuis was. Ik ging ’s ochtends van huis en ben onderweg de moordenaars tegengekomen. Ze reden in een wit busje naar mijn huis  en hebben hem opgepakt. Een getuige heeft gezien dat hij uit het raam van het voertuig klom en wegrende. Toen is hij neergeknald.

‘Hij was 22 jaar oud. We weten niet precies wat er in die wagen is gebeurd. Het gonsde in die tijd al wel om ons heen dat de politie ons niet langer wilde opsluiten: we moesten dood.

‘Het was een zware tijd. We hielden vol door revolutionaire teksten te lezen. We wisten dat revolutie ons het leven zou kunnen kosten. Het was onderdeel van de lange worsteling tegen apartheid.

‘Ik wil een biografie schrijven over Batandwa en Matthew. Hun verhalen combineren en verwerken in een boek over de politiek in kleine steden als Cradock en Cala. Het wordt een analytische reconstructie van wat er daar allemaal is gebeurd. Dat is een van de redenen waarom ik nog zo actief ben als onderzoeker.’