Als het een beetje meezit, kunnen Leidenaren zondag eindelijk weer naar de sterrenhemel kijken. Door de toegenomen verlichting op straat, van gebouwen en voor bijvoorbeeld kassen wordt het licht van de meeste sterren tegenwoordig verdrongen.

Kunstenaar Daan Roosegaarde en werelderfgoedorganisatie UNESCO zetten met hun project Seeing Stars vorig jaar Franeker al in het duister. Zondag is Leiden aan de beurt. Als de lichtvervuiling verdwijnt, vormt de sterrenhemel zelf een kunstwerk, is het idee.

Wel met een disclaimer van sterrenkundige en mede-organisator Frans Snik, want als het slecht weer is gaat het niet door: ‘Iedere sterrenkundige kan je horrorverhalen vertellen over grootse plannen en reizen naar telescopen. Als het daar vervolgens regent, dan kun je niks.’

Burgerwetenschap

De organisatie heeft een groot deel van de inwoners van Leiden gevraagd om hun verlichting zondagavond uit te zetten. Ook de straatlantaarns en verlichting van monumenten en andere gebouwen gaan uit.

‘In augustus hebben we een test uitgevoerd voor deze avond’, aldus Naor Scheinowitz, manager van de Oude Sterrewacht. ‘Zonder straatverlichting was er al veel minder lichtvervuiling. Maar toen kon je heel goed zien waar er nog wel licht aan was, zoals in de parkeergarage aan de Korevaarstraat.’

Als ze hun lichten hebben uitgedaan, kunnen de bewoners en bezoekers nog meer doen. Snik is namelijk ook oprichter van het Citizen Science Lab van de universiteit, dat zich richt op burgerwetenschap. ‘We willen heel graag weten wat de impact is van het uitschakelen van al deze verlichting. Dat kunnen we niet met alleen de meetapparatuur op de Oude Sterrewacht, daar hebben we hulp van de Leidenaren bij nodig.’

Bezoekers worden met Android-app Loss of the night razendsnel opgeleid tot sterrenteller en kunnen daarin hun eigen metingen doorgeven. Door die tellingen te vergelijken met de helderheid van de sterren die aan de hemel staan, kunnen de onderzoekers later bepalen hoe donker het was. Op iPhones kan Dark Sky Meter zelf de lichtsterkte meten voor het onderzoek.

Snik: ‘Dan kunnen we volgens mij zelfs met heel Leiden samen een wetenschappelijke publicatie schrijven, om te laten zien wat we met het uitzetten van alle lampen hebben bereikt.’

Niet alleen het Citizen Science Lab houdt zich bezig met lichtvervuiling, ook andere onderzoekers aan de universiteit zijn hierin geïnteresseerd. In het vorig jaar opgerichte BioClock consortium werken onderzoekers en andere partners samen om onderzoek te doen naar de biologische klok. Licht speelt daar een grote rol in.

Nachtdiensten

‘Onze hersenen zijn in staat om zelf een ritme van ongeveer 24 uur aan te houden, maar om dat bij te stellen, hebben we invloeden nodig van buitenaf’, legt chronobioloog en coördinator van het consortium Laura Kervezee uit. ‘Een van de belangrijkste daarvan is licht. Dat komt binnen via onze ogen en gaat van daar naar het deel van onze hersenen waarmee we zien, maar ook direct naar onze biologische klok.

Doordat er kunstlicht beschikbaar kwam, hebben we meer vrijheid gekregen om onze dag en nacht in te delen. Dat blijkt ook nadelige gevolgen te kunnen hebben voor onze gezondheid. Mensen die voor langere tijd nachtdiensten draaien, hebben bijvoorbeeld een grotere kans op suikerziekte, hart- en vaatziekten en overgewicht. Dat lijkt er deels aan te liggen dat de biologische klok licht op verkeerde momenten binnenkrijgt.

‘Dit geldt trouwens niet alleen voor nachtdienstwerkers: over het algemeen blijkt dat blootstelling aan kunstlicht tijdens de avond en nacht kan bijdragen aan slaapproblemen, en op de lange termijn ook kan leiden tot andere gezondheidsproblemen.’

‘Het is belangrijk dat we onze slaap beschermen’, beaamt klinisch psycholoog Niki Antypa. ‘In onderzoek zijn we bijvoorbeeld tegengekomen dat mensen die vooral actief zijn in de avond vaker last hebben van depressie. Dat betekent niet dat je depressief wordt van laat gaan slapen, maar er lijkt wel een verband te zijn tussen ons slaapritme en stemmingsstoornissen.

‘Dat we tegenwoordig 24 uur per dag licht om ons heen hebben, is een probleem. Onze biologische klok begrijpt dan niet wanneer het avond is en we moeten gaan slapen. De hormonen daarvoor worden door dat licht onderdrukt.’

Antypa adviseert om zelf je ritme bij te sturen door licht wat ouderwetser te gebruiken: ‘Om onze biologische klok goed af te stellen, hebben we vooral ‘s ochtends licht nodig. Dus ik zou zeggen: ga in de ochtend even naar buiten. Zorg dat je dan genoeg zonlicht krijgt, dat werkt zelfs wanneer het bewolkt is. En maak het ’s avonds goed donker in je huis. Dan kan je een natuurlijk slaapritme ontwikkelen en je biologische klok helpen.’

Snackbar voor vleermuizen

Ook milieuwetenschapper Martina Vijver en promovendus Evelien Castrop doen onderzoek naar de gevolgen van lichtvervuiling. Castrop houdt zich daarvoor bezig met planten. Die staan aan de basis van de voedselpiramide, dus het is belangrijk om te zorgen dat die niet onbedoeld worden aangetast.

‘Licht heeft impact, we weten alleen nog niet precies hoeveel’, zegt Castrop. ‘Bomen die naast straatverlichting staan, verliezen hun bladeren later dan bomen die in het donker staan. Onze observaties wijzen erop dat licht verstoort.

‘Er zijn veel vragen die we nog moeten beantwoorden: als een plant door onze lichtvervuiling grotere bladeren krijgt, waar komt de energie die daarvoor nodig is dan vandaan? Ontwikkelt de rest van de plant zich nog wel gezond? En als de ene plant wel een voordeel haalt uit ons kunstmatige licht, zal hij dan niet andere planten verdrukken? Er zijn natuurlijk gigantisch veel soorten planten en de impact zal per soort verschillen, dus daar zijn we nog niet uit.’

Vijver vult aan: ‘Ook bij dieren zie je dat kunstmatig licht het natuurlijke evenwicht verstoort. Sommige insecten worden aangetrokken door licht, dus die vliegen ’s nachts vooral rond lichtbronnen. Veel vleermuizensoorten die die insecten eten, weten dat inmiddels en gaan rond die straatlantaarns hun eten halen. Het is een soort snackbar geworden. Andere soorten vleermuizen worden door dat kunstmatige licht juist afgestoten. Ook een soort-specifieke impact, dus.’

Weermodellen

Die vleermuizen zullen zondag hun eten ergens anders moeten zoeken. Tenminste, als Seeing Stars kan doorgaan. Snik: ‘Als er geen sterren te zien zijn, dan moeten we keihard zijn. Dan stellen we het uit.’ De gedetailleerde weermodellen waar het besluit op gebaseerd wordt, kunnen tot drie dagen in de toekomst gemaakt worden, vertelt hij. ‘En we hebben ook drie dagen nodig om het evenement eventueel te verplaatsen. Donderdag wordt dus de beslissende dag.’

Als het deze zondag niet lukt, moet Leiden even geduld hebben, waarschuwt hij. ‘Volgende week is het bijna Leidens Ontzet en daarna is er weer veel licht van de maan. Als het dit weekend bewolkt wordt, gaan we dus hopen op een mooie avond eind oktober.’