You’re fired!’ Donald Trump slaat met zijn hand op een vergadertafel en brult zijn vaste slogan in het gezicht van een potentiële troonopvolger die in zijn ogen heeft gefaald. Veertien seizoenen lang was hij het middelpunt van het tv-programma dat hij mede produceerde: The Apprentice.

Televisiezender NBC ontsloeg hem in 2015 nadat hij over migranten zei dat als ‘Mexico mensen stuurt, ze drugs en criminaliteit met zich meebrengen. Het zijn verkrachters.’

‘Ik ben The Apprentice gaan kijken omdat ik wilde zien waarom Trump zo aantrekkelijk is voor veel mensen’, vertelt Nidesh Lawtoo, hoogleraar moderne hedendaagse Europese literatuur en cultuur. Lawtoo schreef een boek over hoe fascisten steeds weer mensen aan zich weten te binden. Van zijn boek (Nieuw) Fascisme, Besmetting, Gemeenschap, Mythe (2019) is net de Nederlandse vertaling verschenen.

Angst aanjagen

‘Het is geen geschiedenisboek over het fascisme dat we associëren met Mussolini en Hitler’, legt Lawtoo uit. ‘De radicaal rechtse politici van nu zijn anders, maar hebben wel kenmerken van wat de schrijver en semioticus Umberto Eco “Ur-fascism” of “eeuwig fascisme” noemt. Een van deze kenmerken is het vermogen om mensenmassa’s te mobiliseren en hen het idee te geven dat er één grootse natie is, waar zij wel toe behoren en bepaalde groepen juist niet.’

Trump heeft, anders dan bijvoorbeeld Hitler en Mussolini, niet een specifieke ideologie waarin hij bepaalde groepen uitsluit, maar maakt wel discriminerende opmerkingen over Mexicanen en migranten in zijn algemeenheid. ‘De bouw van de beruchte grensmuur was een belangrijk onderdeel van zijn programma, en het angst aanjagen voor migranten staat centraal in zijn huidige campagne.

Wilders sluit moslims uit, maar hem een fascist noemen, wil Lawtoo niet. ‘We moeten oppassen met het stellen van diagnoses. Wel is het zo dat racistische retoriek, de uitsluiting van buitenlanders en het verspreiden van grote leugens, zoals in dit geval bijvoorbeeld klimaatontkenning, wel serieuze manifestaties van het eeuwige fascisme zijn waar Eco voor waarschuwt en wat ik (nieuw) fascisme noem.’

De ervaring met The Apprentice heeft Trump in ieder geval geleerd hoe hij veel mensen kan beïnvloeden. ‘Hij weet precies hoe hij de camera moet gebruiken’, zegt Lawtoo. ‘Hij is een acteur, en bleef dat ook in het Witte Huis. Zijn houding, gebaren en manier van spreken zijn precies hetzelfde gebleven. Hij maakt van politiek een fictieve show die wel echte consequenties heeft.’

Geflopte kandidaat

Mensen reageren daar erg op, bootsen hem bewust en onbewust na. In The Apprentice is Trump de meester van het spel, die met een priemende vinger een geflopte kandidaat ontslaat. ‘Het is een haast gewelddadig gebaar van uitsluiting en dat brengt de andere deelnemers weer nader tot elkaar. De literair criticus René Girard zou het omschrijven als zondebokvorming. Dat is een mechanisme dat Trump ook tijdens zijn presidentschap bleef toepassen: er is altijd iemand anders verantwoordelijk.’ Wat ook weer een kenmerk van het (nieuwe) fascisme is, aldus de hoogleraar.

Mimetische theorie speelt een belangrijke rol in het boek.’Mimese komt van het woord mimos, oud-Grieks voor acteur. Mensen vinden rationaliteit heel belangrijk maar we zijn heel gevoelig voor imitatie. We doen na wat bijvoorbeeld onze buren doen. We voelen vaak ook wat zij voelen. Een grote groep kan door imitatie dezelfde emoties voelen. Ze besmetten elkaar.’

Plato was al bekend met de werking van nabootsing. In de jaren ’90 ontdekten Italiaanse wetenschappers het bestaan van spiegelneuronen. ‘Dat zijn zenuwcellen die verantwoordelijk zijn voor beweging, die niet alleen reageren wanneer we bewegen maar ook bij het zien van bewegingen bij anderen, zoals gebaren en gezichtsuitdrukkingen. Ik denk dat deze neuronen heel actief zijn, niet alleen in een-op-een-ontmoetingen, maar ook in een grote groep en bij socialmediagebruik. Ze spelen een grote rol in onbewust imitatiegedrag.’

Imitatie is essentieel in onze ontwikkeling. ‘We worden te vroeg geboren, stelde Nietzsche al. Dat betekent dat we nog heel veel moeten leren als we opgroeien en dat doen we door te imiteren. Van zichzelf is imitatie uiteraard niet goed of slecht, maar fascisten zijn heel goed in het beïnvloeden van onbewuste neiging tot imitatie en het bespelen van gedeelde emoties.’

De speeches van Trump zijn daar volgens Lawtoo een goed voorbeeld van. ‘Als je ze leest, zijn de teksten incoherent en belachelijk. Maar door het herhalen van bepaalde beelden, bijvoorbeeld van die muur, zijn ze toch effectief – zeker gecombineerd met de gezichtsuitdrukkingen en gebaren die we ook kennen uit The Apprentice.’

Verspreiden van leugens

Trump heeft ook een simpel verhaal over hoe een natie ooit groot was en dat hij ervoor gaat zorgen dat die grandeur weer terugkeert. ‘We leven in wereld vol legitieme angst en zorgen. Een leider die dan zo’n mythe vertelt, wekt alleen maar angst op voor migranten en negeert reële problemen als klimaatverandering.’

Ook in nazi-Duitsland was het verspreiden van mythes essentieel en dat is nog steeds een belangrijk wapen van fascisten. ‘De grieven van mensen zijn reëel. Het verspreiden van leugens over de oorzaken van hun problemen, dat is het kwalijke.’

Met het boek wil Lawtoo waarschuwen voor het gevaar dat Trump is voor de democratie. ‘Dat was al ruim voordat hij op 6 januari 2021 een gewelddadige opstand ontketende. Het verbaasde mij dat de autoriteiten bij het Capitool totaal niet waren voorbereid op de bestorming. Het waren toch heel gewone vaderlandslievende Amerikanen, was het idee. De deuren stonden daardoor haast helemaal open.’

De reactie op die aanval was volgens hem ook een duidelijk voorbeeld van een racistische bias in de Amerikaanse maatschappij. ‘Als er zwarte Amerikanen op dat veld hadden gestaan, had de politie heel anders gereageerd.’

We herkennen fascistische tendensen niet goed waardoor we ze nog steeds onderschatten, betoogt Lawtoo. ‘Fascisten dat zijn figuren van buiten onze gemeenschap, dat is de ander, is de gedachte. Maar dat is niet zo. Dit probleem speelt in de VS, Nederland, Duitsland, Frankrijk en Italië. We moeten ook naar onszelf kijken. Er kunnen micro-fascistische elementen in ons allemaal zitten.’

Geen specifiek tegengif

Maar wat is er tegen opkomst van het neofascisme te doen? ‘Er is niet één specifiek tegengif. Wat belangrijk is dat we een stap terug kunnen zetten. Niet op emotie reageren. Wat zegt iemand nu precies? En, klopt dat? Om dat voor elkaar te krijgen, is goed onderwijs nodig. Is dat er niet, dan worden mensen gevoeliger voor leugens, en effen je het pad voor figuren als Trump. Het moet duidelijk zijn dat de huidige problemen niet eenvoudig zijn aan te pakken. Iemand die zegt dat er een makkelijke oplossing is, is niet te vertrouwen.’

Linkse politici kunnen overigens ook gebruik maken van nabootsing, legt Lawtoo uit. ‘Zij moeten niet bang zijn om een positief verhaal te vertellen dat inspeelt op de emoties. Mensen zijn namelijk niet alleen gevoelig voor geweld en exclusie maar ook voor empathie en inclusie. Iemand als Bernie Sanders is daar bijvoorbeeld heel goed in. Hij spreekt heel veel mensen aan met retorische technieken die rechts ook gebruikt. Alleen verspreidt hij een boodschap van solidariteit en rechtvaardigheid. Maar we hebben ook nieuwe jonge stemmen nodig die dat doen.’

Nidesh Lawtoo, (Nieuw) Fascisme: Besmetting, Gemeenschap, Mythe. Noordboek, 280 pgs. €24,90