1. Stervende baby’s

De zaak komt aan het rollen als een kleine groep artsen in het Engelse Countess of Chester Hospital in 2015 te maken krijgt met een cluster sterfgevallen op de afdeling neonatologie. Voor de artsen komen de sterfgevallen onverwacht, en ze denken een patroon te zien: de dan 25-jarige verpleegkundige Lucy Letby lijkt altijd aanwezig te zijn als het misgaat. Heeft zij er misschien een hand in, vragen de artsen zich af?

Als er in de maanden daarna nog meer sterfgevallen volgen, wordt Letby op non-actief gezet. In 2016 concludeert de zorginspectie dat er bij de sterfgevallen geen sprake is van kwade opzet. Wel kampt de afdeling volgens de inspectie met chronische onderbezetting.

Voor de artsen is het rapport niet voldoende. Ze houden vol dat de verpleegkundige een aandeel heeft in de dood van de baby’s en stappen met hun vermoedens naar de politie, die een onderzoek instelt. Letby wordt in de daaropvolgende jaren meermaals aangehouden en ondervraagd. In november 2020 wordt ze officieel gedaagd.

Pas in augustus 2023, na jaren in voorarrest en een tien maanden durende rechtszaak wordt ze uiteindelijk veroordeeld voor de moord op zeven baby’s en poging tot moord op nog eens zes. In een vervolgzaak eerder dit jaar komt daar nog een extra veroordeling voor poging tot moord bij. Een commissie wijst haar verzoek om hoger beroep af. De verpleegkundige zal volgens de rechter moeten sterven in de gevangenis: ze krijgt veertien keer levenslang opgelegd.

Dat is een gerechtelijke dwaling, oordeelt Leids statisticus Richard Gill, die al eerder betrokken was bij de vrijspraak van verpleegkundigen Lucia de Berk en de Italiaanse Daniela Poggiali, die beiden bleken te zijn veroordeeld op basis van gebrekkige statistiek. ‘Ik was een van vier academici die onafhankelijk van elkaar blogden over de zaak Letby’, vertelt hij. ‘We hadden al snel door dat het af leek te stevenen op een twijfelachtige veroordeling.’

2. Een verdacht rooster

Die twijfel begint – net als bij de vrijgesproken verpleegsters – met een rooster dat zou aantonen dat Letby altijd aanwezig was als er iets verdachts gebeurde. Dat schema, dat al op de eerste dag aan de jury werd getoond, is een overzicht van vijfentwintig sterfgevallen en zogeheten collapsen (waarbij baby’s buiten bewustzijn raakten) in de periode dat Letby in het ziekenhuis werkte.

Elke rij in het rooster is een verdacht geval, elke kolom een verpleegkundige. Als een verpleegkundige aanwezig was bij een verdacht geval staat er een kruisje. Letby is de enige die bij alle verdachte gevallen een kruisje heeft.

Dat specifiek die vijfentwintig gevallen op het rooster zijn uitgelicht is volgens Gill een teken dat de artsen incidenten rond Letby zijn gaan bekijken met een enorme confirmation bias: ze vonden alleen maar wat ze wilden vinden.

‘Elke statisticus zal zich onmiddellijk afvragen wie, waarom en wanneer besloot dat specifiek die vijfentwintig gebeurtenissen verdacht waren. Want er waren meer sterfgevallen dan op dat rooster stonden, alleen weet niemand precies hoeveel. Als een kind sterft binnen de eerste zes dagen na de geboorte hebben Engelse ziekenhuizen dat in andere gevallen geclassificeerd als een doodgeboorte. Dat is beter voor de statistieken van het ziekenhuis, want ze tellen niet mee voor de sterftecijfers, en je ziet ze dus niet terug op dit rooster.’

Verschillende kranten speculeren op dit moment dat er tussen de zes en negen andere sterfgevallen waren die niet tijdens de rechtszaak zijn bekeken.

De vooringenomenheid van de artsen is volgens Gill op meerdere manieren zichtbaar: ‘Hoe kom je bij deze vijfentwintig gevallen uit? Ze zeggen dat Lucy elke keer aanwezig is als er iets verdachts gebeurt, maar de sterfgevallen zijn verdacht omdat Lucy aanwezig was. Het is bizar dat dit rooster alleen kijkt naar verpleegkundigen. Waarom zijn artsen of schoonmakers niet meegenomen in het onderzoek? Ze gingen er van meet af aan al vanuit dat het een verpleegkundige was omdat ze Letby op het oog hadden.’ 

Nóg een statistische blunder: in het rooster lijken alle verpleegkundigen gelijk te zijn. ‘Sommigen werken echter part-time, of slechts een deel van het jaar in dat ziekenhuis. Zij zijn dus gewoon minder vaak aanwezig. Letby maakte juist veel overuren, ze was ongeveer veertig procent van de tijd in het ziekenhuis. Dan maak je gewoon meer sterfgevallen mee.

‘Sommige verpleegkundigen draaiden geen nachten, wat een risicovoller tijdvak is, omdat er dan geen artsen aanwezig zijn. Letby wél. Ook hebben ze niet allemaal evenveel training, terwijl Letby een van de meer ervaren verpleegkundigen op de afdeling was. Het is aannemelijk dat zij dus vaker zou zorgen voor kwetsbaardere patiënten, die een groter overlijdensrisico hebben.’

De sterfgevallen zijn ook niet allemaal onafhankelijke gebeurtenissen, merkt Gill op. Meerdere kinderen op de lijst zijn tweelingen, en er is een drieling. Mocht een van hen komen te overlijden, dan is het waarschijnlijker dat de anderen ook meer risico lopen. Werk je net in een periode dat er een doodzieke tweeling binnenkomt? Dan heb je een grotere kans dat er twee overlijdensgevallen zijn tijdens je dienst. ‘Dit rooster laat een enorm aantal confounding factors weg die verklaren waarom Letby zoveel kruisjes achter haar naam heeft zonder dat er sprake is van kwade opzet.’

3. Schouwarts versus expert

Alle sterfgevallen zijn destijds door een schouwarts als natuurlijk bestempeld. Pas jaren later markeert een ingehuurde politie-expert ze alsnog als verdacht: er zouden aanwijzingen zijn dat Letby de kinderen zou hebben omgebracht door middel van insulinevergiftiging en het inspuiten van lucht in bloedvaten waardoor luchtembolie optrad.

Gill is stellig: ‘Ze hebben op basis van hun vooroordelen bepaald dat Letby schuldig is. De expert van de politie heeft toen lopen fantaseren hoe die baby’s om het leven gebracht zouden kunnen zijn, en heeft daarbij alle andere aanwijzingen genegeerd.’

Volgens de statisticus heeft het er alle schijn van dat het voor de artsen makkelijker was om te denken dat er één kwaadwillend persoon rondliep op de afdeling dan om onder ogen te zien dat er sprake was van systemisch falen op de afdeling, zoals het inspectierapport eerder al suggereerde.

Tijdens de rechtszaak heeft een loodgieter bovendien getuigd dat hij bijna wekelijks langs moest komen op de afdeling omdat er geregeld rioolwater omhoogkwam uit wc’s en wasbakken, en omdat rioleringsbuizen in het plafond boven de afdeling lekten: een groot infectierisico voor de te vroeg geboren kinderen op de afdeling, waarvan sommigen nog geen kilo wogen. Alleen maar meer reden om aan te nemen dat de kinderen zijn gestorven aan ondermaatse zorg en niet aan een misdrijf, aldus Gill.

4. Het spreekverbod

Dat critici niet eerder het twijfelachtige bewijs onder vuur hebben genomen heeft te maken met de Britse juryrechtspraak, waar de pers gedurende een zaak alleen mag benoemen wat er in de rechtbank wordt gezegd. Kritiek uiten op of speculeren over het pleidooi van de aanklager is verboden, want dat zou de jury kunnen beïnvloeden en de procesgang in gevaar brengen.

In plaats daarvan ging de Britse pers maar wat graag mee met het pleidooi van de aanklager, met de bijbehorende schreeuwerige koppen. Zo groeit ‘het monster Letby’ al snel in het publieke bewustzijn.

Dat experts niet zomaar hun mening over de zaak publiekelijk mochten uiten ondervond ook Gill, als Brits staatsburger zelf onderhevig aan de Engelse wet. Nadat hij meerdere blogs had geschreven over de zaak en een brief met statistische inzichten naar de rechtbank had gestuurd, kreeg hij ’s avonds laat bezoek van de Nederlandse politie. ‘Ze vonden het heel amusant dat ze mij een brief van de Britse politie moesten overhandigen.’

De inhoud van de brief is minder amusant. Als Gill niet zou stoppen met zich publiekelijk te uiten over de rechtspraak zou hij op Brits grondgebied kunnen worden gearresteerd. Mocht blijken dat zijn uitspraken de jury hadden beïnvloed, dan zou hij opdraaien voor de kosten van het hele proces. Uit voorzorg wachtte Gill het einde van de zaak af voordat hij zich verder uitsprak.

5. De kentering

Nu het proces voorbij is en Gill samen met andere sceptische collega’s weer vrij kritiek kan geven, lijkt er langzaam een kentering te komen in het beeld van de verpleegkundige. Zo onthulde de Britse krant The Guardian dat een briefje dat door de aanklager als een bekentenis van Letby was gepresenteerd, geschreven was in de context van therapie.

Ook laten experts uit andere vakgebieden van zich horen. Een groeiend aantal artsen en pathologen uit twijfels over het medisch bewijsmateriaal. Zo zou de test die de insulinevergiftiging aantoonde überhaupt niet kunnen meten of er kunstmatig insuline is toegediend. Ook liet de auteur van het in de rechtszaak geciteerde artikel over luchtembolieën weten dat er op basis van het bewijsmateriaal geen enkele aanwijzing was dat de kinderen daadwerkelijk aan een luchtembolie waren overleden.

Dat Letby ondanks haar levenslange veroordeling alsnog vrij kan komen blijft mogelijk. Vorige week werd bekend dat ze een nieuwe advocaat in de arm heeft genomen die een heropeningsverzoek bij de rechtbank gaat indienen.

Voor Gill is het duidelijk dat Letby onschuldig is. Zonder het statistisch bewijs van het rooster en met de nieuwe kritiek op het medisch bewijsmateriaal blijft er naar zijn mening weinig meer over van de zaak: ‘Er waren tijdens elke zogenaamde moord minstens vijf verpleegkundigen op de afdeling, maar er zijn nul ooggetuigen die haar een kind iets hebben zien aandoen.’

Op basis van de cijfers concludeert hij dat er niet eens moorden zijn gepleegd. ‘In de jaren waarin Letby de kinderen zou hebben vermoord gingen de sterftecijfers in alle ziekenhuizen in de regio omhoog. Het Countess of Chester Hospital was niet eens een uitschieter. De hele zaak is een enorme blunder van de gezondheidszorg. Als Letby ooit vrijkomt, kan dit een van de grootste schandalen in de Britse medische geschiedenis worden.’