‘Jouw schilderij heeft heel wat teweeggebracht’, sprak emeritus hoogleraar hedendaagse kunstgeschiedenis Kitty Zijlmans schilder Rein Dool toe via een videoverbinding, die wegens griep niet bij het symposium Reflecties op de ophef over een schilderij in het Leidse Academiegebouw aanwezig kon zijn.

Zijlmans is voorzitter van de door de universiteit aangestelde Schilderijcommissie, die een advies voorbereidt over wat er moet gebeuren met het groepsportret uit 1977 waarop witte rokende mannen staan afgebeeld: het eerste democratisch gekozen college van bestuur van de Universiteit Leiden (zie afbeelding bij nieuwsbericht).

‘Er zijn allerlei gevoelens over, maar ik vind het eigenlijk geweldig dat kunst dit losmaakt’, zei Zijlmans. ‘Wat willen we nog meer, vanuit kunstgeschiedenis gedacht?’

Modern bestuur

De Grotiuszaal van de rechtenfaculteit was vrijdag voor ongeveer driekwart gevuld. Het publiek: voornamelijk ouderen en medewerkers van de universiteit, en slechts enkele studenten. Wetenschapshistoricus Floris Cohen, zoon van oud-rector Dolf Cohen die op het schilderij staat afgebeeld, trapte af met een verhaal over de historische context van het schilderij. Die rokende witte mannen blijken samen het eerste college van bestuur te zijn dat is gevormd als gevolg van de democratiseringsbewegingen in de universiteit en waar ook de WUB (Wet Universitaire Bestuurshervorming) uit is voortgekomen.

‘Voor de WUB hadden studenten vrijwel niks te vertellen en maakten hoogleraren de dienst uit’, legde hij uit. ‘Het bestuur van de universiteit was in handen van hen en van notabelen als de burgemeester.’

Maar in de loop van de jaren zestig werd dat als achterhaald ervaren. ‘Toen gingen studenten zich plotseling interesseren voor dat bestuur. Zij eisten democratisering: ze wilden medezeggenschap en openbaarheid van vergadering en stukken. Het was een zeer linkse club studenten, die vond dat de universiteit moest functioneren als een antikapitalistische krachtscentrale in de maatschappij waarbij iedereen moest kunnen meebeslissen.’

Er volgden jaren van bestuurlijke onzekerheid. Uiteindelijk leidden die tot de WUB. ‘Daaruit kwam een nieuw soort universiteitsbestuur voort bestaande uit vijf personen en dit was het eerste’, zegt Cohen wijzend naar het schilderij dat achter hem wordt geprojecteerd.

De eerste democratisch gekozen universiteitsraad had het recht om twee leden van het college van bestuur te benoemen. De rector magnificus werd aangewezen door het college van decanen. Twee leden werden voorgedragen door de universiteitsraad maar benoemd door de minister. Cohen: ‘Het was een buitengewoon progressief college dat veel minder rookte dan het nationaal gemiddelde.’

Onderschrift

Na het geschiedeniscollege van Floris was het de beurt aan zijn broer Job Cohen. ‘Kijk eens heel goed naar het gezicht van mijn vader op het schilderij’, begon de voormalig staatssecretaris, burgemeester van Amsterdam en PvdA-leider. ‘Dan zie je geen man die geweldig van de vergadering aan het genieten is. Ik denk dat dat beeld heel goed is getroffen.’

Cohen denkt dat zijn vader zich ‘gematigd vooruitstrevend’ zou hebben opgesteld als hij nu had geleefd. ‘Hij zou zonder meer de verbeterde positie van vrouwen en minderheden hebben toegejuicht. En hij zou vast zijn best hebben gedaan om de boel een beetje bij elkaar te houden.’

Over het schilderij: ‘Hij zou niet gevonden hebben dat het weg moest, maar wel dat het een mooie plaats zou moeten krijgen met een onderschrift over de betekenis ervan in de tijd.’

Margriet Schavemaker, hoogleraar media en kunst in museale praktijk aan de Universiteit van Amsterdam, vertelde over de kunst van het weglaten en toevoegen van informatie. ‘Laat het portret van de rokende mannen hangen’, concludeerde ze.Volgens haar zijn universiteiten verworden tot ‘bewakers van een schijnneutraal huis van denkers van het vrije woord waar angst regeert voor zowel woke als anti-woke’. Universiteiten moeten stoppen met dit ‘vlakke leiderschap’, betoogde ze.

‘We hebben zelfkritisch leiderschap nodig in een tijd waarin een jonge generatie daar luidkeels om vraagt. Deze generatie moet vechten voor een toekomst op alle niveaus: van klimaat tot woning tot genderacceptatie tot baas in eigen buik. Wees niet neutraal. Met elkaar kunnen we laten zien dat geschiedenis niet vaststaat, maar continu in beweging is. Door toe te voegen en weg te halen kunnen we zorgen dat er meer dan voorheen een samenleving ontstaat die berust op gelijkwaardigheid.’

Daarbij is het van belang dat de universiteit ‘met moed het gesprek faciliteert’, aldus Schavemaker. ‘Creëer geen safe space, maar een brave space.’

De laatste spreker, hoogleraar jeugd en samenleving Judi Mesman, gebruikte haar spreektijd door vier studenten en alumni aan het woord te laten over het schilderij middels een van tevoren opgenomen filmpje.

Tamme discussie

Het symposium werd afgesloten met een discussie. Die bleef tam, omdat de zaal het grotendeels met elkaar eens leek te zijn over het contextualiseren van kunst.

Carolien van Zoest, universiteitsmedewerker bij het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten: ‘Wat ik heel erg mis bij alle kunst op deze universiteit, is context. Hang er een bordje bij. Wetenschappers houden toch van voetnoten?’

Volgens haar reageert iedereen anders op het schilderij. ‘De ene voelt zich niet gerepresenteerd, ik dacht vooral: is dit niet ironisch bedoeld en worden deze mannen niet belachelijk gemaakt? Maar waar zijn die reacties op gestoeld? Niet iedereen is kunsthistoricus.’

‘Mijn vader vond het een fantastisch schilderij’, zegt Daniëlle Cath, de dochter van oud-universiteitsvoorzitter Kees ­Cath die links op het schilderij staat afgebeeld. ‘Ik zou zeggen: hang er een divers portret naast, laat de verandering in de tijd zien. Ik ben benieuwd wat de universiteit aan de binnenkant doet. Het enige wat ik aan verandering heb gezien is het toevoegen van vrouwen. Maar hoe zit het met de zwarte medemens, de islamitische medemens, de transgender? Wat doet de universiteit om dat te veranderen?’

Burgmeester Henri Lenferink was het met beide vrouwen eens. ‘Toen ik dit schilderij zag en de discussie hoorde, had ik ook het gevoel dat het goed is daar wat uitleg bij te geven. Maar ik dacht ook: je moet laten zien hoe de samenleving zich ontwikkelt. Dit schilderij is van 1977, drie jaar nadat dit college aantrad. Waarom zetten we er geen schilderij van het huidige college naast? En wat is dan de ironie in het afbeelden van het huidige college?’

Ongemak

Daniëlle Cath opperde nog om het schilderij te hernoemen. ‘Bijvoorbeeld Ongemak door transitie.’ Die opmerking werd onthaald met gelach en rumoer in de zaal.

Een student kunstgeschiedenis vond dat er discussie ontbrak over participatiemogelijkheden. ‘Er zijn voor studenten weinig mogelijkheden om zelf kunst te maken en te tonen binnen de universiteit, terwijl er zo veel witte muren zijn. Ik vraag me af: hebben jullie daar wel over nagedacht? Laat ons zelf aan het woord, geef ons een visuele stem.’ Ook dat statement werd met luid applaus onthaald.

‘Daar is aan gedacht en in ons advies komen we ook met een voorstel voor participatie’, reageerde Zijlmans. ‘Maar daar kan ik nog niet op vooruitlopen.’

 Veel hoger liep de discussie over het weggehaalde schilderij niet op. ‘Het gaat mij er net iets te vreedzaam aan toe, alsof we het allemaal met elkaar eens zijn’, zei Floris Cohen daarover. ‘Er wordt mij iets te eufemistisch gedaan over het weghalen van het schilderij. De symbolische betekenis daarvan is dat dat deel van de geschiedenis moet worden geschrapt. Die betekenis was niet gering.’

Ook hoogleraar Koreastudies Remco Breuker vond het ‘misschien iets te gezellig’. Volgens hem is de universiteit ‘niet zo divers en meerstemmig als we zelf denken’ en is er een democratischer universiteit nodig om dat te veranderen. ‘Het college op het schilderij was een democratischer bestuur dan we nu hebben. Het van de muur halen van het schilderij is een bestuurlijke actie geweest. Hoe anders was het als studenten het van de muur hadden gehaald?’

‘Ik denk dat niet elke actie van bestuurders een bestuurlijke actie is’, reageerde rector Hester Bijl, die erbij was toen het schilderij van de muur werd verwijderd.

‘Ik denk eerder dat het een onhandige actie was op dat moment dat duidelijk een heleboel teweeg heeft gebracht. Vlak daarna voelden we ons daar erg ongelukkig over. Maar ik ben ook wel weer heel erg blij, omdat dit laat zien dat we nog een heleboel gesprekken hebben te voeren met elkaar. Bijvoorbeeld over wat voor gemeenschap wij willen zijn, hoe we met elkaar willen omgaan en of we dat wel op de goede manier doen.’