‘Iedereen moet stilzitten, want het moet muisstil zijn!’ Student Merel waarschuwt het publiek dat maandagavond in de tot studio omgebouwde collegezaal 0.11 van het Lipsius is gaan zitten. De opnames van College Tour: de podcast gaan beginnen. De serie interviews met acht gerenommeerde journalisten uit binnen- en buitenland wordt de komende maanden door de masterstudenten journalistiek geproduceerd onder begeleiding van Twan Huys, tv-presentator en vanaf 1 september ook docent journalistiek en nieuwe media aan de Leidse universiteit (zie kader).
Hoewel vanavond een proefopname is, is de gast er niet minder om. ‘Ze is 33 jaar, geboren in Leeuwarden, begon in de beauty-industrie en als entertainer in hotels in Turkije, en werd in 2020 gevraagd als Ruslandcorrespondent’, begint Huys zijn aankondiging. ‘Ze had een correspondentschap met hindernissen: corona en de inval van Poetin. Ze werd teruggehaald uit Rusland en is tegenwoordig presentator van het NOS Journaal. Een hartelijk applaus voor Iris de Graaf!’
Streber
De studenten laten een oorverdovend applaus horen, terwijl De Graaf gaat zitten en Huys aftrapt met de welbekende College Tour-vraag: ‘Hoe was je als student?’
‘Ik was echt een streber en een nerd, ik was alleen maar in de universiteitsbibliotheek aan het stampen’, antwoordt ze. ‘In mijn tweede jaar van mijn bachelor Russisch was ik de enige student, dus ik kon me niet verschuilen achter andere studenten. Ik zat niet bij een studentenvereniging, ik studeerde om het studeren.’
Aanvankelijk wilde ze tolk of literair vertaler worden. ‘Ik studeerde Russisch omdat ik literatuur wilde lezen in de taal van mijn oma. Zij is geboren in de Sovjet-Unie in een dorpje vlak bij de grens met Oekraïne, op een plek waar nu drones op huizen vallen.’
De Graaf was amper achttien jaar toen ze naar Turkije vertrok om in volledig Russische hotels te werken als entertainer. ‘Ik gaf aquagym, dansshows en andere sportlessen. Het was fantastisch. In het begin vond ik het doodeng, maar het heeft me geleerd om on stage van alles te doen.’
Dat kwam van pas toen de NOS haar vroeg Ruslandcorrespondent te worden, nadat ze eerst een tijdje bij NOS op 3 had gewerkt en NOS Stories mede had opgericht. ‘De NOS had nog nooit een jonge vrouw naar zo’n zware geopolitieke post gestuurd. Collega’s twijfelden dan ook hardop of ik er wel heen moest. “Misschien moet je minder lippenstift opdoen of je haar niet zo blond verven, want anders heb je niet genoeg autoriteit om over Poetin te praten”, werd bijvoorbeeld gezegd. Ik zei: “Ik ga zoals ik ben, en anders zoek je maar iemand anders.’”
Het werden vier bizarre jaren. De pandemie was nog niet voorbij, of Poetin startte in februari 2022 een oorlog met Oekraïne. ‘Ineens sloot het luchtruim, de grenzen gingen op slot, militaire censuur werd ingevoerd, Rusland werd afgesneden van alle internationale banken waardoor we niet meer bij ons geld konden’, somt ze op. ‘Er vielen raketten op Oekraïne met doden en gewonden tot gevolg, er werden oorlogsmisdaden gepleegd, kernwapens werden op een hoger niveau van paraatheid gezet. Sociale media en alle nieuwsmedia werden verboden, we konden niet meer zonder VPN op onze telefoon. Opeens zaten we in een soort Noord-Korea. Dat was heel eng, want we wisten niet wat er zou gebeuren.’
Vooral die censuur zorgde voor grote onzekerheid. ‘Plotseling stond er vijftien jaar celstraf op het gebruik van het woord oorlog in berichtgeving, terwijl ik de dagen daarvoor in elk verslag nog dat woord had gebruikt. Konden we überhaupt nog met camera de straat op? Het was heel verwarrend en spannend.’
Een dieptepunt voltrok zich in september 2022, toen De Graaf voorafgaand aan een demonstratie in Moskou een demonstrant wilde interviewen. Voor de draaiende camera werd de vrouw gearresteerd en afgevoerd. ‘Ik dacht alleen maar: waarom? De demonstratie was nog niet eens begonnen!’ Met haar filmende cameraman liep De Graaf achter de agenten aan. ‘Ik vroeg hen waarom ze haar arresteerden. “Verstoor ons werk niet”, zeiden ze. Voor het hinderen van politie kun je als journalist worden opgepakt, dus wist ik dat ik me even moest terugtrekken.’
Buitenlands agent
Wat er met de demonstrant is gebeurd, weet ze niet. ‘We hebben dat geprobeerd te achterhalen, ook omdat we als NOS de boete wilden betalen die ze mogelijk heeft gekregen. Maar betalen werd ons ook weer afgeraden omdat iedereen die geld ontvangt van een westerse organisatie direct wordt weggezet als een buitenlands agent.’
Huys: ‘Waar ligt je verantwoordelijkheid als journalist?’
De Graaf: ‘Dat is een groot dilemma. Als er iemand wordt gearresteerd, vraag je je af of je diegene moet beschermen, of de wereld juist moet laten zien dat dit soort onrecht gebeurt en het moet tonen als een symbool van repressie. Maar ik heb ook weleens een reportage niet uitgezonden, bijvoorbeeld van een zestienjarige anti-oorlogsactivist. Ze zei dingen als “Poetin moet dood”. In overleg met de hoofdredactie hebben we diegene tegen zichzelf in bescherming genomen.’
Tijd voor vragen uit de zaal. Student Thomas wil weten of De Graaf in haar werk last heeft gehad van anti-westerse sentimenten. ‘Tijdens de oorlog nam dat snel toe. Russen waren bang om met ons te praten, anderen werden opgehitst door de anti-westerse propaganda, die stelt dat het westen oorlog voert tegen Rusland. Mensen op straat scholden ons uit, beschuldigden ons van het verspreiden van nepnieuws en noemden ons spionnen.’
In mei 2023 besloot de NOS de correspondent terug te halen, omdat ze het niet meer veilig genoeg vonden. ‘Ik ben op de zwarte lijst gezet, dus ik kan het land niet meer in zolang Poetin er zit.’ Maar onder de huidige omstandigheden heeft ze daar ook geen behoefte aan. ‘Ik heb voor het eerst in jaren een privéleven, met familie, vrienden en een nieuwe liefde. Ik ben echt heel erg overwerkt geweest, ook door alle spanningen die het werken onder zulke omstandigheden met zich meebrengt. Dat is het lot van een correspondent in een land waar zo veel gebeurt.’
Eenmaal terug ging ze wel eerst door een ‘extreme existentiële crisis’, vertelt ze. ‘Wat ga ik doen met mijn leven en wie ben ik als journalist zonder Rusland, mijn unique selling point? Ik doe geen verslag meer, ik reis niet meer, maar sta nu in de studio. Dat is niet saai, maar wel anders. Ik mis het om de straat op te gaan en zelf verhalen te maken. Maar die voldoening haal ik nu uit het schrijven van een boek over Rusland: Vrijuit. Dat is mijn creatieve baby.’
Hardliners
Een student vraagt of haar liefde voor Rusland is aangetast. ‘Ik ben teleurgesteld in het land en de bevolking, die voor het grootste deel heel passief is en niet heeft geleerd kritisch te denken. Die passiviteit vind ik nog erger dan die hardliners. Er zijn mensenrechtenschendingen, er is veel racisme, vrouwen worden vermoord, opgesloten en binnen hun huwelijk verkracht. Ik mis het Rusland van voor de oorlog, toen er nog hoop was, mensen nog dromen en doelen hadden.’
En ook als Poetin ooit verdwijnt, wordt de situatie nog niet per se beter, vreest ze. ‘Om hem heen staan alleen maar extreemrechtse nationalisten die nog heftiger in hun retoriek zijn. Oud-president Dmitri Medvedev is nu de meest extreme hardliner die je kan bedenken. Hij dreigt elke dag met bombardementen op Nederland: “We gaan Nederland opblazen, Den Haag moet van de kaart worden geveegd.”
Huys: ‘Zijn ze daartoe in staat?’
De Graaf: ‘Als je naar hun retoriek luistert, zouden we er meer over moeten nadenken hoe we dat kunnen de-escaleren. Die afschrikking werkt alleen maar als je ook iets dóet. Tegelijkertijd moeten we Rusland ook niet overschatten: jonge jongens zijn veelal ongetraind en worden als kanonnenvoer ingezet, het leger raakt uitgedund.’
Tot slot, geheel volgens het College Tour-format, wil Huys weten welk advies De Graaf studenten wil meegeven. ‘Wees niet bang om alles achter te laten om je grote droom te volgen en in een moeilijk of ver land te werken’, antwoordt ze. ‘Vooral vrouwelijke studenten moedig ik daartoe aan. Je kan echt zo veel meer dan je denkt.’
‘Het is krankzinnig dat deze uitzending in een week is neergezet’, zegt tv-presentator en docent Twan Huys na de proefopname. Alle 33 masterstudenten journalistiek hebben een taak gekregen: van redacteur, eindredacteur en producer tot technicus, gastenbegeleider en publieksbegeleider.
‘Ik maakte me in de vakantie wel een beetje zorgen: krijgen we het wel voor elkaar? College Tour is een formule die al heel lang bestaat en die moet intact blijven. Maar ze hebben zichzelf overtroffen en mij verbijsterd met hun snelheid van werken.’
Het programma ontstond zeventien jaar geleden in het toenmalige LAK-theater, waar zich nu Lipsius 0.19 bevindt. ‘Ik wilde een programma maken met studenten, want die komen nooit aan het woord. De proefgast was Hans Teeuwen. Hij deed alleen mee als het nooit werd uitgezonden. Maar het werd een geweldig, diepgravend interview. Hans ging toch akkoord met uitzending en daarna volgden er nog velen. Nu staan we op historische grond. College Tour is terug waar het thuishoort: in Leiden.’
De podcastserie zal worden uitgezonden op Spotify en Youtube. ‘De professionele redactie van College Tour is steengoed, maar niet eerder heb ik meegemaakt dat er in één week vijf gasten zijn geregeld. Ze zijn bedacht, voorbereid en geproduceerd door de studenten zelf. Ik ga ze daarin begeleiden. Ik vertel niet wie de gasten zijn, maar ik ben totaal verrast door de creativiteit.’