Wat een eeuw geleden nog het domein was van een paar ijsberen, zeehonden en af en toe een expeditie, lijkt door de opwarming van de aarde nieuw, onontgonnen gebied te worden. Het economische potentieel van een bevaarbare Noordelijke IJszee is enorm, vertelt Alexandros Sarris, die binnenkort promoveert op onderzoek naar internationaal recht en bestuur in het Noordpoolgebied.

‘Volgens geologisch onderzoek zit er onder de Noordpool een enorme voorraad fossiele grondstoffen, ongeveer een kwart van wat we als mensheid tot nu toe hebben verbruikt. Dat is gigantisch veel waard, en op dit moment weten we niet wat we daar mee moeten doen.’

Al die onaangeroerde hulpmiddelen leveren niet alleen mogelijkheden op, maar ook nieuwe problemen. Want van wie is al die potentiële olie, tot hoe ver strekken territoriale wateren in de Noordelijke IJszee en wie mag waar vissen?

Vaarroutes

Daar komt nog bovenop dat scheepvaartroutes via de Noordpool mogelijk enorme besparingen met zich meebrengen. ‘Ik gaf in 2013 een lezing over het poolgebied, en achteraf werd ik aangesproken door een adviseur van de Braziliaanse president’, zegt Sarris. ‘Hij vroeg waarom ik het niet had gehad over de rol van het poolgebied voor Brazilië. Ik dacht even dat hij mijn lezing verkeerd had begrepen en hij het over de Zuidpool had, maar hij bedoelde echt de Noordpool. Hij legde me toen uit dat als vrachtschepen van Shanghai naar Brazilië varen, ze of om Kaap Hoorn moeten varen, wat heel gevaarlijk is, of via het Panamakanaal gaan, wat heel duur is. Via de Noordelijke IJszee van China naar Brazilië varen is sneller, goedkoper én veiliger. Zo had ik nog nooit naar de Noordpool gekeken.’

Voor de onderzoeker was de juridische onzekerheid over het gebied reden om er dieper in te duiken. ‘Alle staten rond de Noordelijke IJszee zeggen dat het internationaal zeerecht overal geldt, van de Grote Oceaan tot de zee van Azov. Maar blijkbaar geldt het niet in het Poolgebied, want anders waren kwesties over de verdeling van territoriale wateren allang beslecht. Waarom is dat zo? Wat is er zo bijzonder aan dit gebied dat je er aparte regels voor moet maken?

‘Eigenlijk kom ik met het beantwoorden van die vraag buiten het juridische vakgebied, want het gaat gewoon om invloed, om macht en om grondstoffen. Het is machtspolitiek. Staten kunnen onder het huidige internationale recht al prima hun zeegrenzen in het poolgebied uittekenen. Maar dat willen ze niet, omdat iets vastleggen misschien nadelig uitpakt in de toekomst. En dus is er nu een vacuüm. We wisten uit klimaatmodellen al dat het poolijs ging smelten, maar we dachten dat het een issue zou zijn voor volgende generaties, maar nu blijkt dat het ijs sneller smelt en is het een probleem voor déze generatie.’

Spanning

Tot niet al te lang geleden kwamen de acht landen rond de Noordpool geregeld samen in de Arctische Raad, een overlegorgaan dat sinds het einde van de Koude Oorlog in vreedzame samenwerking bijeenkwam onder het motto ‘Hoge Noorden, lage spanning’.

Toch liepen de spanningen de laatste jaren op, zeker nadat Rusland in 2007 een vlag plantte op de zeebodem onder het poolijs. Een symbolische daad, maar wel eentje die de verhouding in het noorden op scherp zette en van het poolgebied betwist gebied maakte.
De samenwerking in de Raad viel helemaal weg toen Rusland in 2022 Oekraïne binnenviel, en door alle andere landen werd geboycot. Daarmee staat het werk van de raad stil. Rusland, dat op dit moment nog voorzitter is, bezit ongeveer de helft van de arctische kustlijn.

Zijn er op korte termijn andere oplossingen om de geschillen in het poolgebied te beslechten? Kan er geen overkoepelend verdrag komen, zoals dat ook voor Antarctica bestaat?

Sarris beschouwt dat niet als serieuze optie. ‘Dat verdrag verbiedt alles. Je mag niks doen op de Zuidpool behalve wetenschappelijk onderzoek. Het zegt niks over soevereiniteit, niks over claims op natuurlijke hulpbronnen. Dat gaat niet werken op de Noordpool.’
Verder ziet de onderzoeker weinig kans om zo’n nieuw verdrag te sluiten. ‘Als je een heel nieuw verdrag gaat opstellen, nodig je dan Rusland uit om mee te denken? Ze grenzen aan zo’n groot deel van het poolgebied dat je wel moet. Maar willen Noorwegen, Canada en de Verenigde Staten dat wel? En als je Rusland buitensluit, kun je dan nog tot een werkbaar verdrag komen?

‘We moeten bij de basis beginnen en het eens worden dat we geen oorlog gaan voeren, daar boven. Daarna kunnen we kijken hoe we verder gaan samenwerken. Waarom moet je überhaupt speciale afspraken gaan maken terwijl het internationaal zeerecht gewoon zou moeten gelden? Laten we kijken hoever we kunnen komen met het huidige internationale recht, en als blijkt dat er gebieden zijn waar dat niet in voorziet, dan kunnen we daar speciale afspraken voor maken.’

Oorspronkelijke bewoners

Sarris besluit zijn proefschrift met een pleidooi voor de rechten van de oorspronkelijke bewoners van het poolgebied, die volgens hem amper zijn gehoord in juridische discussies die vooral gaan over grenzen of scheepvaartroutes.

‘Wat er onder de zeebodem aan grondstoffen zit, is heel belangrijk, maar bij het maken van nieuwe afspraken zouden we bovenal meer bewust moeten zijn van de inheemse bevolkingsgroepen. Die leven daar nu al in ontzettend moeilijke omstandigheden, en als we klimaatverandering, scheepvaart en grootschalige oliewinning daarbij optellen krijgen ze het niet makkelijker. In Groenland is veel alcoholisme. Het zelfmoordpercentage is er schrikbarend hoog. De Deense overheid steunt de bewoners niet genoeg. Rusland doet al helemaal niks voor hun inheemse bevolkingsgroepen.

‘Zet de mens eerst in het arctisch recht. Je kunt misschien niet voorkomen dat landen machtspolitiek bedrijven, maar je kan wel proberen om hun belangen met die van inheemse bevolkingen te laten overlappen. Ze hebben andere talen, religies en culturen dan wij, maar ik hoop dat voor westerse democratieën een menselijk leven nog belangrijk is, en niet een bijzaak.’