Op 24 mei 2022 voerde Extinction Rebellion (XR) een actie uit in Rotterdam. Ongeveer driehonderd actievoerders blokkeerden een spoorlijn waarover kolentreinen rijden. Verder werden de toegangswegen naar de kolencentrale op de Maasvlakte afgesloten. ‘Als de overheid grootvervuilers niet aanpakt doet Extinction Rebellion dat’, schreef de groep op haar site over de actie. De politie pakte die dag 175 activisten op.
‘Ik vond het heel heftig dat mensen zich vastketenden aan het spoor’, vertelt promovendus Amarins Jansma, die aan de Universiteit Utrecht onderzoek doet naar activistische bewegingen. ‘Het was een gevaarlijke actie. Maar natuurlijk wel sterk symbolisch; ze verstoorden tijdelijk de aanvoer van kolen.’
Jansma volgde de actie op enige afstand voor haar onderzoek naar Extinction Rebellion. Ze gaat nu alleen de barricaden op voor haar werk. ‘Ik heb wel deelgenomen aan klimaatmarsen, maar heb nooit disruptieve acties gedaan zoals mezelf ergens aan vastlijmen of vastketenen.’
Boze automobilist
Vandaag is Jansma een van de sprekers op het symposium ‘Oproer in de Polder’ in het Academiegebouw. Het symposium, georganiseerd door het Leidse centrum voor Nederlandse politiek en bestuur, gaat over de golf van protesten die de laatste jaren over het land spoelt.
Voor haar onderzoek sprak Jansma 106 leden van XR. ‘Het zijn bezorgde burgers. Dat wordt altijd gezegd over de boeren, maar voor klimaatactivisten geldt dat ook. Ze zijn ontzettend empathisch. Niet alleen maken ze zich zorgen over hun eigen toekomst en die van hun kleinkinderen. Ze denken ook aan de mensen in the global south.’
Bijna iedereen die aan een actie meedoet, volgt eerst een dag met trainingen. ‘Groepjes van acht à tien personen oefenen dan bijvoorbeeld hoe je moet omgaan met een boze automobilist die helemaal uit zijn dak gaat omdat jouw groep een weg blokkeert. Het idee is dat je heel rustig in gesprek gaat met zo’n persoon, en probeert gemeenschappelijke grond en gedeelde zorgen te vinden.’ De sociale controle bij de acties is best groot. ‘Er zit in de groep ook een wellbeing persoon die checkt of het wel goed gaat met iedereen.’
Geheimzinnigheid
De acties zijn vaak omgeven met geheimzinnigheid. ‘Hoewel de meeste acties globaal worden aangekondigd via sociale media weet vrijwel niemand precies wanneer, waar en wat er precies gaat gebeuren. De politie moet het natuurlijk niet al vooraf in de gaten hebben. Als onderzoeker ben ik altijd erg welkom. Niemand vindt het gek dat ik meeloop en vragen stel.’
XR is een horizontale beweging zonder leiders. ‘Je kunt ook autonoom acties opzetten, als je je maar houdt aan principes als geweldloosheid. De groep is heel erg open, er wordt veel gesproken over de consequenties die hun acties kunnen hebben.’
Activisten weten heel goed wanneer de politie gaat ingrijpen. ‘Wettelijk gezien moeten agenten ook drie keer aangeven dat ze activisten gaan verwijderen, of de actie gaan stoppen. Meestal geven ze die waarschuwingen ook.’
Ongelijke behandeling
De deelnemers zijn zich ervan bewust dat ze de wet overtreden. ‘Ze zoeken dat juist op, om zo meer aandacht te genereren voor de klimaatkwestie. Een deel is bereid om zich te laten arresteren, maar het is ook prima om weer te vertrekken. Er is een splitsing tussen high- en low riskgroepen.’
Hoewel Jansma in haar onderzoek geen vergelijking maakt met de boerenprotesten, ziet ze wel de verschillen in de politieoptredens. ‘Klimaatactivisten worden soms al voordat ze hun actie beginnen gearresteerd, dat zie je bij de boeren niet. Als zij een snelweg blokkeren wordt daar minder hard op gereageerd. Volgens sommige mensen binnen XR is er sprake van ongelijke behandeling. Of er daadwerkelijk beleid is, durf ik niet te zeggen omdat ik niet met de politie heb gesproken.’
Jansma zal in haar lezing vooral ingaan op klimaatactivisme. Ze was echter ook aanwezig bij protesten van Kick Out Zwart Piet (KOZP). ‘Bij acties van deze beweging is veel minder sprake van burgerlijke ongehoorzaamheid. Zij blokkeren geen snelwegen en bezetten geen ministeries.’
Hun protesten zijn vreedzaam, maar de reacties zijn dat niet. ‘Ik was twee jaar geleden bij een protest in Venlo aanwezig als onderzoeker en moest vluchten omdat “pro-pieten” vuurwerk en stenen naar KOZP gooiden. We zijn met een boel mensen in een paar auto’s gestapt en weggereden. Dat was heel intens.’
KOZP kan de tactieken van XR niet gebruiken. ‘Dat is alleen mogelijk als je je relatief veilig voelt als activist. Leden van KOZP voelen zich niet altijd veilig genoeg om burgerlijk ongehoorzaam te zijn, bijvoorbeeld als het gaat om de verhouding met de politie. Als je al je hele leven te maken hebt met microagressie en etnisch wordt geprofileerd, ben je toch een stuk voorzichtiger.’
Het contrast met protesterende boeren die met trekkers in Den Haag hekken omverrijden is groot. ‘Zij lijken dat te durven, voelen zich schijnbaar comfortabel genoeg om dat te doen. Niet iedereen zit in die positie.’
Is het mogelijk dat het klimaatprotest gaat verharden? In Nederland zijn wel gewelddadige actiegroepen geweest. De Revolutionaire Anti-Racistische Actie (RaRa) bijvoorbeeld, die zich vooral richtte tegen het Apartheidsbewind in Zuid-Afrika, blies in 1991 mogelijk het huis van staatssecretaris Aad Kosto (Justitie) op, stak Makro-vestigingen in de fik en vernielde benzinestations van Shell.
‘Ik verwacht niet dat XR over zal gaan tot geweld’, zegt Jansma. ‘Er zijn wel individuele klimaatactivisten die oproepen tot ecosabotage: pijpleidingen opblazen of SUV’s kapotmaken. Dan gaat het om materiële zaken. Je hoort niet dat de Shell-directeur thuis moet worden opgezocht.’
Geweld niet effectief
Onder het motto “in case of climate emergency break glass” sloegen XR-activisten vorig jaar april de ruiten stuk van een bank in Glasgow. ‘Daar was binnen de beweging veel discussie over. Sommige leden vinden dat echt niet kunnen. De intentie is om zaken niet te beschadigen. Het gaat erom welke acties effectief zijn om verandering teweeg te brengen. Geweld is niet effectief, is het idee van XR, want dan keren mensen zich juist tegen de beweging. Dat principe is echt heel belangrijk, maar afsplitsingen zijn natuurlijk altijd mogelijk.’
Er ontstaan ook steeds meer bewegingen die zich richten op een specifiek deel van het klimaatprobleem. ‘Bijvoorbeeld Just Stop Oil of de Tyre Extinguishers die de banden van SUV’s en andere grote vervuilende auto’s leeg laten lopen. Ik verwacht dat er steeds meer van die one-issue groepen actief worden.’
De Groningse emeritus hoogleraar plattelandsontwikkeling Dirk Strijker houdt op het symposium een lezing over de boerenprotesten. ‘Trekkers zijn echt heel erg groot en intimiderend', zegt Strijker. 'Ik heb er zelf vaak op gereden en dan voel je je echt king of the road. Om die reden konden de boerenprotesten ook zo uit de hand lopen. De overheid was gewoon niet in staat om die trekkers te stoppen. Alleen met inzet van het leger was dat mogelijk geweest.
‘Gelukkig is dat niet gebeurd: je wil niet dat er doden vallen, natuurlijk. Het geeft de burger wel een gevoel van onbehagen dat de overheid weinig kan doen tegen bepaalde groepen.
‘Ik ben een eerzaam burger, dus ik vind dat de boeren geen geweld moeten gebruiken. Het is ook niet verstandig, omdat je zo de sympathie van de bevolking kwijtraakt. Die heb je vroeg of laat nodig. Als die allemaal D66 gaan stemmen is dat niet in het voordeel van de boeren.
‘Een deel van de boeren wordt in alle opzichten bedreigd. Als je huilende boeren ziet, dan zijn dat geen fake tranen. Hun toekomst is hartstikke onzeker. Ze hebben miljoenen geïnvesteerd en dan valt door een Raad van State-uitspraak plots het fundament onder je bedrijf weg.
Eerzaam burger
‘Gezin en bedrijf zijn vaak sterk verknoopt: zoiets heeft meteen zijn weerslag op de sfeer aan de eettafel. “Misschien kunnen we straks zelfs niet meer op het platteland wonen”, denken de boeren. “Hoe moeten we onze leningen bij de Rabobank afbetalen?”
‘Dit is niet de eerste keer dat de boeren te maken krijgen met een grote crisis. Eind jaren vijftig wilde landbouwminister Mansholt de landbouw moderniseren. Kleine boerderijen moesten plaatsmaken voor grote boerenbedrijven. Er kwam verzet tegen de plannen van de zogeheten ‘Vrije Boeren’ en de Boerenpartij van Hendrik Koekoek kwam in de Tweede Kamer. Toen waren er nog 400 duizend boeren, nu nog maar 50 duizend.
‘Nu is het weer de overheid die zegt dat de landbouw radicaal moet veranderen, maar bedrijven moeten nu juist extensiveren om de ecologie en het klimaat te beschermen.
‘Ik ben geboren vlakbij Hollandscheveld in Drenthe en dat was een van de bolwerken van de Boerenpartij. In 1963 was daar een Boerenopstand die ik als kind van een jaar of tien van dichtbij heb meegemaakt. Het liep helemaal uit de hand.
Veel frustratie
‘Drie boerengezinnen – arme mensen met veel kinderen – die zich niet aan bepaalde regels hadden gehouden werden door deurwaarders met hulp van de marechaussee uit hun boerderij gehaald. Daar werd fel tegen geprotesteerd. Het liep zelfs uit op rellen. De politie zette volop traangas in tegen de demonstranten. De huizen en de huisraad van de uitgezette boeren werden per opbod verkocht. Een boerderij werd later in de brand gestoken.
‘Ondanks deze strubbelingen ging de modernisering in de jaren zestig gewoon door. De kleine boeren verdwenen en gingen bijvoorbeeld in de industrie werken. Het is goedgekomen, al was er wel veel frustratie. Het verzet leverde toen niets op en ook het boerenprotest van nu zal niet helpen.
‘Het enige wat een oplossing kan bieden, is goed overleggen. Dat gebeurt ook, er wordt gewerkt aan een landbouwakkoord. Boeren moeten vooral weten waar ze aan toe zijn. Het kan ook niet zo zijn dat alleen zij de rekening voor de stikstofcrisis op hun bord krijgen. Er komt ook wel compensatie. Boeren worden uitgekocht voor redelijk goede prijzen. Het zal ook nu wel goedkomen, maar er is nog veel onzekerheid.’
Symposium ‘Oproer in de Polder’, Academiegebouw, donderdag 8 december, 15:00