‘Als je van politieke tegenstanders af wilt komen, kun je drie dingen doen’, legt André Gerrits uit. ‘Je kunt ze om het leven brengen, in een kerker gooien of het land uit zetten.’ De hoogleraar international studies and global politics en vice-voorzitter van Amnesty International geeft maandag een Studium Generale-lezing over de lange traditie die Rusland kent als het gaat om het uitschakelen van politieke tegenstanders.

Al vanaf de zestiende eeuw worden tegenstanders van het regime naar de wildernis van Siberië gestuurd. ‘Dat is begonnen onder Ivan de Verschrikkelijke en gaat eigenlijk tot op de dag van vandaag nog door. Politiek gevangenschap blijft een permanent aspect van de Russische politiek.’

De opkomst ervan ging gepaard met de kolonisatie van Siberië. ‘De tsaren vonden dat daar cultuur en ontwikkeling moesten worden gebracht. Er trokken sowieso honderdduizenden Russen die kant op, maar ze stuurden er ook de gevangenen naartoe met het idee dat zij daar het land zouden opbouwen.’

Miljoenen slachtoffers

Deze ontwikkeling is niet alleen in Rusland te zien. ‘Kijk eens naar Engeland, de bakermat van onze parlementaire democratie, waar ballingschap een tamelijk ingeburgerd fenomeen was. Eeuwenlang heeft Engeland criminele types op de boot naar Australië gezet. Vandaar dat ze daar nog met zo’n boefachtig dialect spreken. Het bijzondere aan Rusland op dit vlak is de omvang waarin dit gebeurde en nog steeds gebeurt, de lange duur van deze traditie en de bestemming waar veel politiek gevangenen naartoe gestuurd worden, namelijk Siberië.’

Het aantal politiek gevangenen bereikte een hoogtepunt in de tijd dat Jozef Stalin (1878-1953) de macht had over de Sovjet-Unie. ‘Mensen hoopten zelf buiten schot te blijven door anderen aan te geven als “vijanden van het volk”. Dat systeem sloeg op hol, daar zijn miljoenen mensen in meegezogen.

‘In die tijd kon je nauwelijks spreken van een normale juridische procedure. Mensen werden vaak al na een heel korte aanklacht en een bijeenkomst van een half uurtje schuldig bevonden. Als ze mazzel hadden, werden ze niet onmiddellijk ter dood gebracht, maar gedeporteerd.

‘In die tijd kon je nauwelijks spreken van een normale juridische procedure. Mensen werden vaak al na een heel korte aanklacht en een bijeenkomst van een half uurtje schuldig bevonden. Als ze mazzel hadden, werden ze niet onmiddellijk ter dood gebracht, maar gedeporteerd.

‘Nu zijn de processen uitgebreider, hoewel de uitkomst bijna altijd van tevoren vaststaat. Het Russische strafrecht volgt in extreme mate wat de officier van justitie beweert. In Rusland wordt de rechterlijke macht niet als een volledig onafhankelijke macht gezien. In feite ziet de rechter zich als een verlengstuk van de overheid.’

Wel wordt - net als in Stalins tijd - de Russische bevolking constant bedolven onder propaganda en zoekt de overheid ook nog steeds actief naar mensen die mogelijk kritische standpunten innemen. ‘Pas geleden is een kinderarts veroordeeld tot vijf en een half jaar gevangenisstraf omdat zij iets denigrerends zou hebben gezegd over de oorlogsvoering in Oekraïne. Ze werd aangeklaagd door een andere vrouw en de rechter heeft dat in belangrijke mate gevolgd.

Grenzen beperkt

‘De grenzen van wat mensen kunnen doen worden door de oorlog in Oekraïne steeds beperkter. Het is in Rusland al verboden om zelfs over oorlog te spreken. Mensen zijn veroordeeld omdat ze met een leeg, wit plakkaat demonstreerden. Hoewel daar helemaal niks op stond, wordt het toch gezien als een ondermijning van de staat. Mensen zijn gevangengezet omdat ze überhaupt aan demonstraties hadden deelgenomen, zonder dat ze daarbij geweld gebruikten.

‘En iemand als Aleksej Navalny, die natuurlijk het boegbeeld was van de oppositie tegen Poetin en zijn regime, kreeg de ene na de andere strafverlenging aan zijn broek. Dat heeft hij uiteindelijk niet overleefd.’

Ook Navalny werd naar Siberië gestuurd. ‘Je moet je eigenlijk een soort gevangenis voorstellen in een tamelijk onaangenaam oord, soms zelfs boven de poolcirkel. Waar de levensomstandigheden slecht zijn, je helemaal bent overgeleverd aan de willekeur van de gevangenbewaarders en je op geen enkel recht beroep kunt doen.’

Gerrits schat dat er nu vijftienhonderd politiek gevangenen in Rusland vastzitten. ‘Toen Poetin aan de macht kwam in 2000, was dat er slechts één. Hij heeft een oude gewoonte opgepakt. Sterker nog, onder Poetin is het weer veel omvangrijker geworden dan het in vorige decennia was.’

Hoe kan het dat deze traditie in Rusland voort blijft bestaan? ‘Rusland is er nooit in geslaagd een stabiele democratische orde op te bouwen. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog en onder Gorbatsjov en Jeltsin, rond het einde van de Koude Oorlog, heeft Rusland geprobeerd een modern democratisch bestel op te zetten, maar daar heeft Poetin een einde aan gemaakt.’

Meer ondermijning 

Wel zijn de restanten van de democratische hervormingen nog terug te zien. ‘Poetin organiseert bijvoorbeeld iedere keer verkiezingen om telkens herkozen te worden. Dat hoeft hij niet te doen.’

Gerrits vindt het van belang om, juist nu, aandacht te besteden aan dit soort onderwerpen. ‘We hebben nu te maken met meer politiek gevangenen en meer ondermijning van de democratie dan twintig jaar geleden. Toen dachten we nog dat de democratiseringsgolf onomkeerbaar was en mensenrechten een universele wens zouden zijn, maar nu blijkt dat toch niet het geval. Hier is niet onmiddellijk sprake van politieke onderdrukking, maar wel van politieke polarisatie en ongelijkheid. Dat kunnen allemaal voedingsbodems zijn voor de ondermijning van onze democratische rechtsstaat.’

In Rusland verwacht de hoogleraar binnenkort geen verandering. ‘Rusland is bijna altijd een autoritair, dictatoriaal land geweest. Rusland kan klaarblijkelijk niet anders bestaan dan op basis van politieke onderdrukking. Ik ben historicus en kan zeker niet in de toekomst kijken, maar er zijn weinig redenen om te veronderstellen dat Ruslands politieke bestel op korte termijn zal veranderen.’

André Gerrits, Rusland: Een traditie van politieke gevangenschap, onderdeel van een reeks lezingen van Studium Generale over politiek gevangenschap in het Nationaal Monument Oranjehotel, gratis toegang, aanmelden verplicht, 9 december, 19:00-20:30 uur