De abrupte omschakeling naar volledig digitaal onderwijs laat zien hoezeer docenten en studenten afhankelijk zijn van externe online diensten en software. Van communicatie tot plagiaatcontrole, (veelal Amerikaanse) commerciële bedrijven bieden een handige oplossing. Voordat het coronavirus universiteiten dwong om hun gebouwen te sluiten was er al enige bezorgdheid over de risico’s van deze afhankelijkheid, wat leidde tot een open brief, ondertekend door dertien rectoren van Nederlandse universiteiten – waaronder Leiden – in de Volkskrant. Hun boodschap: ‘Digitalisering bedreigt onze universiteit. Het is tijd om een grens te trekken.’ 

Het is daarom nogal opmerkelijk hoe makkelijk Leiden besloot online surveillancesoftware te gaan gebruiken voor tentamens, en dat bovendien zonder gedegen inspraak van medezeggeschapsorganen.

Anderen hebben in Mare al gewezen op de bezwaren tegen digital proctoring met betrekking tot de privacy van studenten. Er zijn inmiddels zelfs Kamervragen gesteld, en diverse studentenorganisaties zijn petities gestart, óók in Leiden.

Praktische bezwaren

Daarnaast zijn er praktische bezwaren: hoe werkt online surveilleren als studenten over de hele wereld verspreid zijn en er opeens rekening moet worden gehouden met verschillende tijdszones? Werkt de software wel in al die landen? Hoe kunnen we zeker zijn van de identiteit van de examenkandidaat?

Dit zijn allemaal belangrijke vraagstukken, maar ze gaan voorbij aan een veel fundamentelere kwestie: waarom hebben we eigenlijk (schriftelijke) tentamens?

Tentamens zijn een middel om de prestaties van de student te beoordelen met betrekking tot kennis, academische vaardigheden en transferable skills. De resultaten worden vervolgens vertaald naar een numerieke waarde, waardoor het leerproces meetbaar wordt en in ontelbare verplichte assessment- en visitatierapporten kan worden gepubliceerd.

Geen ultiem doel

Het toetsen van kennis en vaardigheden is belangrijk, maar niet het ultieme doel van een academische opleiding. De onderwijsvisie van Leiden is een samensmelting van traditionele, moderne en neoliberale idealen die aantoont dat de universiteit meer is – en zou moeten zijn – dan een trainingscentrum voor de arbeidsmarkt. In de kern lijkt Leiden de ideeën van Wilhelm von Humboldt en Karl Jaspers te volgen. Zij zien de universiteit als een gemeenschap van academici en studenten die gezamenlijk op zoek gaan naar kennis dankzij de verwevenheid van onderzoek en onderwijs.

Als docenten hebben wij de verantwoordelijkheid om een curriculum aan studenten te bieden dat hun geest scherpt en hun nieuwsgierigheid aanwakkert, zodat ze ‘uitgroeien tot academische en maatschappelijk betrokken professionals die over grenzen heen kunnen kijken’.

Dit doet uiteraard niets af aan verantwoordelijkheid van de student voor diens eigen rol in het leerproces. Maar wij moeten wel een omgeving van vertrouwen creëren waarin studenten zich onderdeel voelen van een academische gemeenschap. Een verantwoordelijke student moet worden gestimuleerd om zelfstandig kennis te vergaren en ideeën kritisch te beoordelen.

Dat wil natuurlijk niet zeggen dat elke vorm van controle en sanctionering kan worden uitgesloten – er zullen altijd enkele studenten zijn die van ons vertrouwen misbruik maken. Maar hoe kunnen we verwachten dat studenten vrijelijk deelnemen aan discussies als ze allemaal bij voorbaat al worden verdacht van fraude? Deze aanpak leidt ertoe dat studenten hun vakken zullen beschouwen als een noodzakelijk kwaad om tentamens te kunnen halen. Zo wordt het tentamen een doel op zich in plaats van een middel.

Onevenredig zwaar

Online surveilleren is een onevenredig zwaar middel voor een probleem dat ook met andere beoordelingsvormen kan worden opgelost. In de afgelopen weken hebben docenten en studenten ervaren dat colleges niet ‘even’ online gezet kunnen worden zonder enige aanpassing van het vak. Waarom proberen we dan koste wat kost aan dezelfde vormen van toetsing vast te houden?

Het voelt aanvankelijk wellicht minder ontwrichtend om online te blijven doen wat je eerst offline deed, maar dit zal niet resulteren in betere uitkomsten. Online surveilleren draagt bij aan het idee dat er niets is veranderd, terwijl in de huidige omstandigheden alles anders is geworden. Niet alle docenten hebben ‘hun autonomie weer terug’.

Als leren en kennis de kern vormen van de universiteit, dan moet onze wijze van studenten beoordelen met die idealen overeenkomen. Maak het studenten moeilijk om te frauderen, zoals hoogleraar rechten Egbert Koops aangeeft, door een goed openboektentamen te ontwerpen waarbij een student in tijdnood komt als hij  of zij geen parate kennis heeft.

Of maak een tentamen waarbij ‘spieken’ wordt aangemoedigd. Literatuurwetenschapper Frans Willem Korsten heeft voor zijn cursussen bij International Studies tentamens ontworpen die erop gericht zijn dat studenten juist kunnen en mogen samenwerken. De studenten moeten hun antwoorden nog steeds in hun eigen woorden opschrijven, maar het leidt er ook toe dat ze de collegestof daadwerkelijk met elkaar bespreken. Het dwingt ze ook om na te denken over op wiens kennis ze beter kunnen vertrouwen: hun eigen kennis of die van hun medestudenten – een waardevolle les op zich!

Surveillance society

Het blijft in beide voorbeelden mogelijk te controleren op fraude, maar de middelen zijn minder ingrijpend dan een extern bedrijf toegang geven tot (privé-)computers van studenten.

Ten slotte is het invoeren van online surveilleren als een acceptabele vorm van tentamens afnemen onverenigbaar met de waarden, ideeën en kennis die we overdragen in onze colleges. We bespreken in onze colleges de gevolgen en mogelijke gevaren van zogeheten surveillance societies of toezicht en controle in autoritaire systemen, om vervolgens onze eigen studenten aan dezelfde middelen te onderwerpen.

De ironie is ontmoedigend. Hoe kan Leiden haar motto Praesidium Libertatis (‘Bolwerk van Vrijheid’) verdedigen als zij een dergelijk bezwaarlijk middel onderschrijft?

Gina van Ling is sinoloog en doceert bij de bachelor International Studies aan de Universiteit Leiden

Zie ook: 

• Hoe gaan we toetsen (en mag Big Brother ook meekijken)?
• Kamervragen over digitaal toezicht bij tentamens
• Digitaal toezicht bij tentamens mag van minister
• Waarom we meteen moeten stoppen met proctoring: het deugt niet én het werkt niet
• Hoe proctoring er gewoon kwam (en de medezeggenschap buitenspel werd gezet)