‘Het is de ultieme paniek’, aldus derdejaars geneeskundestudent Marije Verdonk (21). ‘Er gaat van alles door je hoofd: is er iets mis met mijn internetconnectie? Is het tentamen straks wel geldig? Moet ik straks in de vakantie gaan herkansen? De stress was natuurlijk enorm, echt heel vervelend.’
Net als haar medestudenten wilde Verdonk beginnen aan het tentamen voor het vak ‘Kijken, denken, doen’. ‘Iedereen zat klaar. Alleen konden we allemaal het programma niet in. Iedereen was maar aan het refreshen om toch te kunnen beginnen. Pas na een kwartier lukte dat opeens bij een deel van de studenten’, zegt Verdonk. ‘Maar niet bij mij.’
En ook degenen die wel konden starten, waren niet zeker van hun zaak. ‘Sommigen werden toch weer uit het tentamen gegooid. Na een minuut of 35 kreeg ik eindelijk toegang. Als je bezig bent, zit je nog wel steeds met de dreiging dat je er weer wordt uitgezet. Bij mij is het goed gegaan en heb het tentamen gehaald. Er zijn echter ook studenten helemaal niet ingekomen.’
Controverse
De boosdoener: Proctorio, het programma dat wordt gebruikt om te surveilleren bij online tentamens. Landelijk is er veel controverse rond proctoring. Vanaf het begin waren er zorgen over de opslag van data en andere problemen rond de privacy. De Leidse medezeggenschap werd onaangenaam verrast door de antispieksoftware (en had bij de invoering ervan geen enkele inspraak).
Er is nog steeds veel protest, al lijken Leidse studenten en medewerkers zich neergelegd te hebben bij proctoring. Aan de Erasmus Universiteit ontstond ophef omdat het college van bestuur een tweede camera wil inzetten bij de controle. Die tweede camera is de smartphone van de student. Het conflict in Rotterdam is zo hoog opgelopen dat studenten dreigen naar de rechter te stappen. Leiden heeft het gebruik van een tweede camera afgewezen.
Geneeskunde lijkt van alle faculteiten het meest gebruik te maken van proctoring, zo blijkt uit een inventarisatie door Mare. De onderlinge verschillen tussen opleidingen zijn enorm: scheikunde doet naar eigen zeggen aan ‘poor man’s proctoring’ waarbij studenten wordt gevraagd hun webcam aan te zetten en de docent meekijkt. Archeologie gebruikt helemaal geen surveillance-software (zie het complete overzicht in het kader onderaan).
‘Het kon niet anders’, laat Pancras Hogendoorn, de decaan van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC), weten. ‘We moesten in no time digitale selectie voor opleidingen opzetten en het afnemen van online tentamens organiseren. We hebben vanaf maart 2020 tot 1 september 7000 afnames met proctoring gedaan. Dat is een gigantisch aantal. Alleen al bij de bachelor geneeskunde ging het om veertig tentamens.’
Kwesties als privacy en de opslag van gegevens zijn volgens de decaan wel besproken in de studentenraad van het LUMC. ‘De studenten moeten door met de opleiding. Als de raad iets beter weet, dan doen we dat. De conclusie was: in alle redelijkheid is dit de beste oplossing. De universiteit heeft grotere problemen dan proctoring.’
‘Alles naar wens’
Verdonk snapt dat het LUMC een oplossing moest vinden voor de tentamens. ‘Ik begrijp dat proctoring een van de betere alternatieven voor fysieke tentamens is. Het geeft alleen wel heel veel extra spanning. Je weet nooit of je internet het gaat houden. Of het allemaal gaat werken. Zo’n situatie als bij het tentamen van “Kijken, denken, doen” kan gewoon echt niet.’
Volgens Hogendoorn was er toen sprake van een uitzonderlijke, landelijke storing. ‘Verder zijn er voor zover ons bekend geen grote problemen geweest. Alles verloopt naar wens.’
De decaan mag dan tevreden zijn, een geneeskundestudent die niet met haar naam in de krant wil, denkt daar anders over. Zij stelt dat er al vanaf het begin klachten kwamen van studenten. ‘Proctoring wordt niet echt als een succes gezien.’
Zelf heeft ze ook vervelende ervaringen. ‘Ik heb een keer gehad dat Proctorio zichzelf om het kwartier afsloot. Ik kon wel telkens opnieuw inloggen, maar dat kostte steeds tijd, want je moet telkens weer je identiteitskaart scannen en je microfoon en camera testen. Dat was heel erg stressvol.’
Dan was er ook nog gedoe rond het tentamen van het vak ‘Latere levensfase’. Dat tentamen was op 9 april en was in twee delen geknipt, zegt ze. ‘We hoorden achteraf van de examencommissie dat er iets niet goed was gegaan met het eerste deel. Er was kennelijk een lek geweest waardoor een groot aantal antwoorden op de vragen te zien was.’
Ongeldig verklaard
Hogendoorn laat weten dat het in dit geval niet om een probleem met proctoring gaat. ‘Hier is een fout gemaakt bij het invoeren van een vraag in het toetsprogramma Remindo.’
Volgens de student heeft de examencommissie besloten om vanwege de gelekte antwoorden het hele eerste gedeelte van het tentamen ongeldig te verklaren. Een mail van de examencommissie aan de studenten lijkt dat ook te bevestigen.
Hogendoorn heeft echter een andere lezing. ‘Het onderzoek van de examencommissie loopt nog.’ De commissie heeft ‘dus nog geen besluit’ genomen en bekijkt een ‘aantal scenario’s ter oplossing’. ‘Mogelijk wordt inderdaad een onderdeel van de toets uit het tentamen gehaald, omdat de antwoorden per ongeluk zichtbaar zijn geweest voor studenten.’
Ook bij andere faculteiten gaat het lang niet altijd goed. ‘Op 31 maart had ik het tentamen van “Clinical psychology”’, zegt Fie Luijten (27), derdejaars psychologie. ‘Voor het tentamen begint, zijn er een aantal checks die je moet doorlopen. Je moet bijvoorbeeld je identiteitskaart tonen.’
Niet herkend
Daar ging het fout. ‘De camera moet jouw identiteitsbewijs herkennen; scherp stellen op die kaart. Dat lukte niet. Als het programma jouw ID niet herkent, krijg je de instructie: “Maak zelf maar een foto, dan is het ook goed.”’
Twee weken later bleek echter dat het niet goed was gegaan. ‘Ik kreeg een mailtje van de examencommissie met de boodschap dat ik me niet had geïdentificeerd. De commissie wilde graag weten waarom, anders werd het tentamen ongeldig verklaard. Ik schrok me kapot natuurlijk. Tijdens het tentamen had ik ook helemaal geen notificatie gekregen dat de identificatie was mislukt.’
Luijten mailde de examencommissie dat het programma haar niet had laten weten dat er een probleem was. ‘De commissie vroeg ook of ik een foto van mijn identiteitsbewijs kon sturen.’ Gelukkig was die uitleg voldoende, vertelt Luijten. ‘Ik kreeg een mailtje dat mijn tentamen geldig is verklaard. Dat is heel fijn. Ik heb uitgelegd dat de camera niet goed kon focussen, het is onduidelijk of dat aan de apparatuur of de software lag. Dat weet ik nog steeds niet trouwens.’
Microfoonstoring
Ook Tommy van Thienen (23), vijfdejaars student geschiedenis die een minor psychologie volgt, had een nogal specifiek probleem met proctoring. ‘Ik moest nog één vak halen’, vertelt hij. ‘Het ging om het tentamen “Emotion and cognition” op 6 april. ‘Het programma gaat na of je camera, internet, scherm en microfoon werken. Het ging mis met mijn microfoon. Die deed het een paar keer niet, en ik kwam niet door de test.’
Van Thienen probeerde het probleem op te lossen door zijn microfooninstellingen aan te passen. ‘Op een bepaald moment kwam ik er doorheen en kon ik mijn tentamen maken. Dat hek was ik dus gepasseerd, dacht ik. Maar onlangs kreeg ik een mailtje van de examencommissie waarvan ik heel erg schrok. Bij de opname van mijn tentamen ontbrak het geluid. De microfoon was dus weer afgeslagen waarschijnlijk. Het tentamen ligt onder review. Ik mocht wel uitleggen wat er volgens mij is gebeurd en dat heb ik ook gedaan.’
Niks dubieus
‘Het was het enige tentamen dat ik dit jaar moet maken, en precies op dat moment gaat het fout, erg lullig. Ik heb er wel vertrouwen in dat duidelijk is dat ik niks dubieus heb gedaan. Het wordt een heel ander verhaal als de commissie concludeert dat het niet eerlijk is gegaan. Dan ga ik absoluut bezwaar maken.’
Behalve voordelen (‘Je hoeft de deur niet uit, dat scheelt stress’) ziet Luijten toch vooral nadelen van proctoring.
‘Natuurlijk geeft het extra spanning. Je moet steeds naar het scherm kijken, want het programma registreert het als je oog ergens anders op valt. Dat die webcam steeds aanstaat, geeft wel een naar gevoel. Je mag ook niet praten, ook niet in jezelf. Want misschien geef je wel informatie aan iemand buiten beeld. Geen geluid maken vind ik lastig, omdat ik wel de neiging om wat in mezelf te murmelen. Soms moet ik een beetje lachen om een vraag en denk ik: oh shit, ik hoop dat dit nog oké is.’
Met Van Thienens tentamen zou het uiteindelijk goedkomen. ‘Ik heb nooit meer iets van de examencommissie gehoord’, laat hij inmiddels weten. ‘Maar mijn cijfer is gewoon online gekomen. Ik ga er maar vanuit dat het is goedgekeurd.’
In hoeverre maken de verschillende faculteiten gebruik van proctoring? Mare maakte een rondgang.
De faculteit Geneeskunde gebruikt proctoring op grote schaal, en niet alleen voor tentamens. ‘We hebben vanaf maart 2020 tot 1 september 7000 afnames met proctoring gedaan’, aldus LUMC-decaan Pancras Hogendoorn. Ook bij de decentrale selectie van scholieren die geneeskunde en biomedische wetenschappen willen studeren is online surveillance verricht. ‘Dat was een extra uitdaging’, legt Hogendoorn uit. ‘Studenten kun je nog een beetje laten wennen aan het idee. De scholieren kenden we nog niet en die moeten dan meteen meedoen aan een online selectie met proctoring. Dat is ongelooflijk vervelend.’
Bij Wiskunde en Natuurwetenschappen heeft elk instituut zijn eigen aanpak. Biologie en het Leiden Institute of Advanced Computer Science gebruiken bijvoorbeeld geen proctoring, maar het Leiden Academic Centre for Drug Research juist weer wel. Scheikunde improviseerde een soort online controle. ‘Bij tentamens wordt wel “poor man’s proctoring” toegepast’, schrijft Lies Bouwman, de opleidingsdirecteur van scheikunde. ‘De docent vraagt de studenten dan om tijdens het maken van het tentamen de webcam aan te zetten en kijkt vervolgens mee. Er worden geen opnames gemaakt. Fraude is niet echt te voorkomen want je kunt niet alles zien. Het heeft waarschijnlijk wel een enigszins afschrikkend effect.’ Ook de Sterrewacht, Natuurkunde en het Mathematisch Instituut laten surveillanten op deze wijze meekijken.
Archeologie zet geen proctoring in, Rechten slechts drie keer, en niet bij reguliere tentamens. De eerstejaars krijgen een taaltoets en daar is wel online surveillance gebruikt, aldus Ton Liefaard van het faculteitsbestuur. Zowel bij de eerste en de tweede kans van de taaltoets keek de camera mee. Niet alles verliep soepel. ‘In de loop van het review-proces was er een storing’, aldus Liefaard over de eerste toets. Toen is besloten dat er geen ‘individuele consequenties verbonden zouden worden aan de resultaten van proctoring’. Ook bij kans twee ging niet alles goed. Zeventig deelnemers konden door een technisch probleem niet meedoen. ‘Met deze studenten is contact opgenomen en aan hen is vervolgens maatwerk geleverd.’ De derde keer dat de camera’s draaiden was bij de selectietoets van de bachelor criminologie.
Geesteswetenschappen is minder terughoudend in het gebruik van proctoring. De faculteit nam al 130 tentamens af met ProctorExam en ook al tientallen met vervanger Proctorio. Het gaat dan vooral om kleine tentamens met een groepsgrootte van gemiddeld twintig personen. Bij de grotere tentamens wordt geen gebruik gemaakt van proctoring, aldus Jeroen Touwen van het faculteitsbestuur.
Bij de Faculty of Governance and Global Affairs is tot nu toe ‘nul keer proctoring’ ingezet, schrijft vicedecaan Koen Caminada. Daar komt wel verandering in. Het faculteitsbestuur heeft namelijk toestemming gegeven voor het gebruik van antispiek-software bij een vak van het Leiden University College. Er zijn volgens Caminada ook wel aanwijzingen dat niet alles zuiver verloopt zonder online surveillance. Inmiddels zijn voor veel toetsen vergelijkingen mogelijk met de situatie pre-corona, legt hij uit. ‘Een enkele ervaring leert ons dat studenten die anders middelmatig waren nu onverwacht hoge cijfers halen. De veronderstelling is dat wellicht niet alle studenten zich netjes aan de regels hebben gehouden.’
Dat is ook een van de redenen dat Sociale Wetenschappen proctoring toepast. ‘We krijgen nog veel signalen dat het nodig is’, zei bestuurslid Kristiaan van der Heijden onlangs tijdens een faculteitsraadsvergadering. ‘We krijgen berichten dat studenten tijdens tentamens overleggen, en dat is oneerlijk tegenover degenen die wel keihard hebben gestudeerd.’ Bij sommige grootschalige vakken is proctoring vanwege organisatorische, personele en financiële afwegingen nodig, laat Van der Heijden desgevraagd weten. Hij merkt op dat alternatieven voor proctoring soms juist vervelender zijn voor studenten, ‘zoals het verbieden van backtracking’: het niet kunnen terugbladeren of scrollen naar een vorige vraag in een tentamen. Van der Heijden schrijft verder dat afgelopen studiejaar veertig procent van tentamens bij Sociale Wetenschappen met proctoring werd afgenomen.
Duidelijk is dat de faculteiten snel weer af willen van digitaal surveilleren. ‘Zodra het kan, stoppen we er ook weer mee’, aldus Van der Heijden. Proctoring is heel goed verlopen, stelt Hogendoorn. ‘Máár iedereen zegt wel dat tentamens weer fysiek moeten worden gegeven als dat weer mogelijk is.’ Al verdwijnt proctoring niet helemaal bij het LUMC. ‘We blijven het in bepaalde gevallen gebruiken, bijvoorbeeld voor studenten die in het buitenland zijn.’