Het is 16 juni 2016 als Laura Steenbergen haar proefschrift Cognitive enhancement: toward the integration of theory and practice verdedigt in het Leidse Academiegebouw. Daarvoor onderzocht ze hoe bijvoorbeeld hersenstimulatie, videogames en voedingssupplementen cognitieve processen in de hersenen kunnen verbeteren.
Dat (inmiddels ex-)universitair docent cognitieve psychologie Lorenza Colzato proefpersonen uit data heeft verwijderd waarop Steenbergen delen van haar proefschrift heeft gebaseerd, weet ze dan al. Maar wanneer ze daar tijdens haar promotietraject tegenin ging, kreeg ze te horen ‘dat dat is hoe echte wetenschappers werken, omdat dat sneller publicaties oplevert’.
Wanneer het haar, en haar collega’s Bryant Jongkees en Roberta Sellaro, na het behalen van haar doctorsbul duidelijk wordt dat Colzato ook bij de nieuwe lichting promovendi wetenschappelijke grenzen overschrijdt, besluiten de drie dat in december 2018 te melden bij hun wetenschappelijk directeur. Naar aanleiding daarvan start de Commissie Wetenschappelijke Integriteit (CWI) een onderzoek.
De conclusies zijn onthutsend: Colzato sjoemelde met data en beursaanvragen, verzon experimenten, liet proefpersonen weg uit data, schrapte auteursnamen uit publicaties en liet bij proefpersonen zelfs illegaal bloed aftappen. Twee artikelen worden teruggetrokken. Uit vervolgonderzoek blijkt dat er in nog eens minstens vijftien publicaties is gefraudeerd door data en proefpersonen te verwijderen, de onderzoeksopzet te wijzigen of achteraf een controlegroep toe te voegen. Een groot deel van die artikelen is inmiddels ook teruggetrokken.
De bevindingen hebben ook gevolgen voor het proefschrift van Steenbergen. Zowel hoofdstuk één als hoofdstuk vijf zijn gebaseerd op frauduleus onderzoek van haar co-promotor, waarbij proefpersonen zijn verwijderd om de resultaten te beïnvloeden. Hoofdstuk drie wordt betiteld als een ‘issue of concern’, oftewel: dat moet met een flinke korrel zout worden genomen.
‘Ik heb meermaals aan het faculteitsbestuur gevraagd wat dit voor mij en mijn titel betekent’, zegt Steenbergen terugblikkend op de gebeurtenissen. ‘Ik was bang dat ze mijn PhD zouden intrekken, en misschien was dat ook wel het enige goede om te doen.’ Maar het bestuur vond dat niet nodig, temeer omdat zes van de negen hoofdstukken wél volledig correct zijn. ‘Ze zeiden dat mijn titel niet in het geding was en dat ik die hoe dan ook waard ben, juist door de manier waarop ik met de situatie ben omgegaan. Niemand stelde er ooit nog vragen bij.’
Toch leidt de hele affaire tot een inzinking. Naar eigen zeggen tikt Steenbergen in de zomer van 2022 ‘rock bottom’ aan. ‘Ik vroeg me af: wie ben ik eigenlijk als onderzoeker en persoon, wat doe ik hier op de universiteit? Daar kwamen heel nare ideeën uit voort.’
Ze liet zich een maand lang opnemen bij GGZ Rivierduinen, die zich bevindt naast de faculteit Sociale Wetenschappen. ‘Ik wist niet meer hoe ik mijn dag moest indelen en wanneer ik moest douchen. Het bizarre was dat ik vanuit mijn kamer uitkeek op het Pieter de la Courtgebouw.’
Uiteindelijk zou ze een jaar lang een zeer intensief therapietraject volgen. ‘Ik had mijn werk nodig om mijn leven weer te kunnen leven. Daarin ben ik heel goed begeleid.’
Opnieuw promoveren
In september 2023 begon ze een re-integratietraject aan de universiteit. ‘Onderwijs geven ging me altijd al goed af en toen ook weer, maar ik had geen idee waar ik moest beginnen met onderzoek. Het lukte me niet om terug te keren in de wetenschap.’
De hoofdreden: haar dissertatie. ‘Ik voelde me er heel onzeker over. Een proefschrift is het fundament van je wetenschappelijke carrière, terwijl er bij mij twee hoofstukken in zitten die gebaseerd zijn op twee teruggetrokken artikelen. Het was alsof er niets was gebeurd. In 2024 is mijn proefschrift ongeveer tachtig keer digitaal geraadpleegd. Mensen hebben dus dingen gelezen die niet kloppen.’
De onzekerheid ging zó ver dat Steenbergen nog maar één optie zag: opnieuw promoveren. Maar dat vond haar leidinggevende veel te rigoureus. ‘Toen hebben we besloten om het proefschrift te laten zoals het is, maar aan te geven waar de fouten zitten. We hebben nu met grote koeienletters over alle pagina’s van hoofdstuk één en vijf ‘Retracted’ (teruggetrokken, red.) geprint. Bij hoofdstuk drie hebben we aangegeven dat het een ‘issue of concern’ betreft. Dat is een vrij uitzonderlijke situatie.’
Ook heeft ze aan het begin van haar dissertatie een cover note toegevoegd: een inleidende brief met uitleg over de affaire en doorgevoerde updates. Ze schrijft onder meer dat de hoofdstukken met frauduleuze informatie ‘om openheid te creëren niet zijn verwijderd of gecorrigeerd’ en ‘we er niet van kunnen leren zodra we wangedrag, fouten en mislukkingen bedekken’. Ook noemt ze het ‘hoopvol’ dat het mogelijk is op te staan tegen wanpraktijken. ‘Dat is misschien de enige manier om een duurzame wetenschappelijke toekomst op te bouwen.’
Opvallend: in het dankwoord staat nog steeds de naam van Colzato. ‘Dat is misschien raar, maar ik wilde dat niet aanpassen’, zegt Steenbergen. ‘Met de aangebrachte wijzigingen wil ik aan de rest van de wetenschappelijke gemeenschap laten zien: wetenschapsfraude is recht te zetten. Maar je moet wel een lange adem hebben.’
Sinds de zomer is ze weer bezig met onderzoek, niet meer bij cognitieve maar bij klinische psychologie. ‘Ik heb mijn passie voor wetenschap herontdekt. Ik ben er weer klaar voor en heb er zin in.’
Ook zegt ze nu, acht jaar na haar verdediging, ‘trotser dan trots’ te zijn op haar proefschrift. ‘Dit is een positief einde van een heel lang en naar verhaal. Voor mij is het nu rond.’