Het is laat op de avond op 7 februari 2018 als een regen van Amerikaanse raketten inslaat op een divisie in de Syrische stad Khasham. De militairen zijn in gevecht met strijders tegen van dictator Assad. De Amerikanen en de Russen hebben samen een grens afgesproken die de Assads militairen niet mogen passeren. Wanneer ze dat toch doen, reageren de Amerikanen met een raketaanval.

In de ochtend wordt duidelijk wat de schade is. Er zijn honderden doden, onder hen ook Russen. De slachtoffers zijn echter niet van het Russische leger, maar van de Wagner-groep, de paramilitaire organisatie die in het Westen pas echt bekend zal worden na de inval in Oekraïne. Het Kremlin ontkent alle betrokkenheid, maar op het Russische socialmediaplatform Vkontakte neemt de activiteit toe: veel huurlingen en veteranen willen weten hoe het met hun vrienden in Syrië is.

Muitende leider

‘Als je het Poetin vraagt, zegt hij dat Wagner niet bestaat’, vertelt Candace Rondeaux, hoogleraar aan Arizona State University en verbonden aan de denktank New America. ‘Sterker nog, het woord “Wagner” heeft hij nog nooit gebruikt, zelfs niet toen de muitende leider Prigozjin naar Moskou trok. En ook niet toen Rusland het vliegtuig met hem aan boord opblies.’

Toch heeft Moskou de paramilitaire groepen meer dan ooit nodig, aldus Rondeaux die zich verdiept in het ‘spookleger’ Wagner en de vele andere ‘veiligheidsbedrijven’ die hun diensten verlenen aan de Russische overheid. ‘Bekende andere groepen zijn onder andere Redut en Akhmat, de organisatie van de Tsjetsjeense leider Kadyrov.’ Donderdag bespreekt ze haar onderzoek tijdens een debat bij het Leiden University College.

Rusland is al decennia dit soort groepen aan het betalen en faciliteren. ‘Ze zijn op heel veel plekken op de wereld actief. Rusland verkoopt op grote schaal wapens aan wankele regimes. Syrië, Libië en de Centraal Afrikaanse Republiek zijn bekende voorbeelden. Maar ook in Nicaragua en Venezuela tref je ze aan. Meestal gaat het om een militaire junta of een dictatoriaal regime dat niet kan overleven zonder de inzet van extreem geweld tegen haar eigen burgers. In Mali zijn bijvoorbeeld Russische piloten dominant aanwezig. Rusland leent feitelijk een leger uit aan de machthebbers aldaar.’

Strakkere strop

De paramilitaire groepen leveren wapens en leiden lokale militairen op. ‘Die moeten getraind worden om dat Russische wapentuig te gebruiken en leren gevechtsvliegtuigen en -helikopters te besturen. Wagner en andere groepen verzorgen ook de beveiliging en zelfs propaganda voor dictators van regimes die hun wapens kopen.’

Op deze manier houden ze de Russische economie op stoom. ‘Landen die niet genoeg geld hebben om wapens te betalen, hebben bijvoorbeeld wel grondstoffen. Rusland is een schurkenstaat die met sancties te maken heeft. Hoe strakker die strop wordt aangetrokken, hoe afhankelijker het land wordt van deze paramilitaire groepen om toegang tot bepaalde goederen te houden. Het gevolg is dat ze alleen maar belangrijker worden zolang de Oekraïne-oorlog blijft duren.’

De militaire missie van de groepen is verknoopt met zaken doen. ‘Het zijn bedrijven en oorlogsmachines. Er is een afhankelijkheidsrelaties tussen het ministerie van Defensie, de door de staat gerunde energiebedrijven en de paramilitairen.’

De militaire missie van de groepen is verknoopt met zaken doen. ‘Het zijn bedrijven en oorlogsmachines. Er is een afhankelijkheidsrelaties tussen het ministerie van Defensie, de door de staat gerunde energiebedrijven en de paramilitairen.’

Wagner kreeg vorm in Syrië. ‘Daar heeft Rusland een marinebasis die moest worden beschermd. Dat gebeurde door Assad te steunen met wapens en militairen. Een grote speler was hierin de Moran Security Group. Toen zij te veel opvielen en wapentransporten naar Syrië vaker werden onderschept, werd het tijd voor een rebranding. Eerst werd nog een tijd de naam Slavonic Corps gebruikt, daarna ging het Wagner heten.

Rommeltje

De groep werd een echt grote speler tijdens de oorlog in de Donbas. Een belangrijk moment was het neerhalen van vlucht MH17 in 2014 waarbij alle 298 inzittenden, onder wie 196 Nederlanders, omkwamen. ‘Voor die gebeurtenis waren Russische separatisten verantwoordelijk. Dat waren niet zomaar wat lokale militieleden die een fout maakten, maar door het Kremlin getrainde en onder controle staande troepen. Het gevolg was dat Westerse landen begonnen met het isoleren van Rusland door sancties op te leggen.’

De situatie in de Donbas liep uit de hand. ‘De separatisten maakten er een rommeltje van. Door Wagner meer macht in deze regio te geven hoopte Moskou meer controle te krijgen. De groep greep hard in en vermoordde zelfs een aantal opstandige commandanten van de separatisten.’

Uiteindelijk raakte het Kremlin de controle dan weer kwijt: Prigozjin kon niet aan de ketting worden gehouden en kwam in opstand tegen Moskou. ‘Sinds zijn dood, en die van een aantal andere kopstukken, bestaat de organisatie zoals deze was, niet meer. In Oekraïne overgebleven eenheden opereren echter op een kleinere schaal en zijn een verbasterde versie van wat het ooit was. Veel leden zochten hun heil bij Redut en Akhmat.’

Escalatie

In Oekraïne is nu sprake van een patstelling, maar Rondeaux verwacht een escalatie. ‘Een van de partijen gaat nog het schaakbord van de tafel smijten. Oekraïne heeft niet de capaciteit nu de steun van de VS minder sterk wordt, maar Rusland wel.’ Een mogelijkheid is dat de Russen NAVO-lid Polen onder druk gaat zetten. ‘Dat is al eerder geprobeerd en was ook een van de reden waarom er Wagner-eenheden waren gestationeerd in Belarus, dat grenst aan Polen.’

Het plan was mogelijk om de druk op de Poolse grens te verhogen en zo een miliaire ingreep van Polen uit te lokken. ‘Dat gevaar bestaat nog steeds. Er zijn nog steeds van dat soort eenheden in Belarus. Het Kremlin houdt deze optie nog steeds in de achterzak.’