Fuller was vice-voorzitter van The National Intelligence Council, een van de belangrijkste adviescommissies van de Amerikaanse regering. Als medewerker van de CIA was hij onder andere gestationeerd in Afghanistan, Jemen, Libanon en Saoedi-Arabië. Deze maand geeft hij drie lezingen op de Universiteit Leiden over het Midden-Oosten.

Europa moet hulp krijgen bij het opvangen van vluchtelingen, vindt Fuller. Ook zijn eigen land schiet schromelijk tekort. ‘Europa draagt nu een veel te groot deel van de last. Je mag van landen als Nederland, Denemarken en Zweden niet verwachten dat ze enorme hoeveelheden opvangen. Het aantal inwoners van die landen is er simpelweg te klein voor.’

Het is essentieel dat er meer landen meedoen. ‘Saoedi-Arabië bijvoorbeeld. En waarom sturen we geen vluchtelingen naar de klassieke migratielanden als de VS en Canada? Of Zuid-Amerika? Stel je hebt een half miljoen Zoeloes die op de vlucht zijn. Als Nederland die allemaal huisvest, dan heeft dat een enorme impact. Maar in Amerika of Canada zouden ze niet eens opvallen. De voornaamste verandering zou zijn dat er een aantal goede Afrikaanse restaurants bij komen. Het is echt schokkend om te zien hoe weinig Syrische vluchtelingen mijn land opneemt.’

En dat terwijl Amerika volgens Fuller deels verantwoordelijk is voor het ontstaan van IS. ‘Door de inval in Irak is de hele maatschappelijke infrastructuur van dat land vernield. Die poel van chaos en anarchie was uiteraard een perfecte omgeving voor IS. Ook de mislukte aanpak van de oorlog in Syrië heeft niet geholpen. Bashar al-Assad is hoofdschuldige voor die ramp, maar ook mijn land heeft een niet al te gelukkige rol gespeeld.’

Maar zelfs als er rust komt in het Midden-Oosten, blijft het vluchtelingenprobleem bestaan. ‘De migrerende mens is de toekomst van de wereld. Landen verzwakken niet alleen door economische en politieke crises. Voedsel- en waterschaarste en milieuproblematiek gaan nog voor veel meer volksverhuizingen zorgen. Reken wereldwijd op een constante stroom vluchtelingen. Iedereen die alleen zijn eigen mooie cultuur wil behouden, probeert iets onmogelijks te verwezenlijken. Het wordt een grote mix. Het is een fantasie dat de grenzen dicht kunnen.’

Fuller is zeer kritisch op het beleid dat het Westen de laatste decennia in het Midden-Oosten heeft gevoerd. ‘De aanslagen in Parijs en Brussel zijn natuurlijk vreselijk. Maar het Westen heeft bijgedragen aan de chaos die in het Midden-Oosten is ontstaan. Dit is tweerichtingsverkeer.’

Zijn oplossing? ‘Ik observeer al decennia Amerikaanse interventies in het Midden-Oosten. Eén ding is heel duidelijk: we moeten stoppen met militair ingrijpen. Het mislukt niet alleen elke keer, de problemen worden ook telkens erger. Bombarderen en het inzetten van drones is helaas onvermijdelijk om een einde te maken aan IS in Syrië en Irak, maar daarna moeten we echt stoppen. Een deel van de IS-aanhangers zal uitwijken naar Libië en andere landen. Maar we kunnen ze niet over de hele wereld blijven achtervolgen. Het is aan moslimlanden om die taak over te nemen.’

Maar wat gebeurt er als IS verdwijnt? ‘Irak is aan een pijnlijk proces van herstel begonnen. De sjiieten, voor het eerst in de geschiedenis van het land op democratische wijze aan de macht gekomen, zijn te hard geweest tegen de soennieten. Samenwerking is essentieel om het land bij elkaar te houden. Syrië is een veel grotere rotzooi. De VS bestreed Assad door strijdersgroepen te steunen, waar allerlei radicalen tussen zaten. Dat is een fout geweest. Obama realiseert zich nu ook dat de opvolger van Assad waarschijnlijk een nog erger figuur is. Het land moet bij elkaar blijven. Assad is de minst erge van de kwaden. De Russische interventie heeft een positief effect gehad. Het maakte duidelijk dat het geen oorlog tussen het Westen en de islam was.’

In zijn boek A World without Islam (2010) riep Fuller op om anders naar het Midden-Oosten te kijken. Zijn boodschap: de problemen hebben er weinig met de islam te maken. ‘Begrippen als “clash tussen de Westerse- en de islamitische cultuur” of “de schuld van de islam” zijn dooddoeners. Het Israëlisch-Palestijns conflict draait niet om religie. Het heeft te maken met het Europese schuldgevoel ten opzichte van de Joden. De Palestijnen zijn weggeduwd. Ze zijn hun land kwijt: hindoes of boeddhisten hadden dat ook niet geaccepteerd.’

Hetzelfde geldt voor terrorisme. ‘Hezbollah is een heel serieuze partij in Libanon. Als die naam valt, dan volgt vaak meteen de opmerking dat het een terroristische organisatie is. Dat is de lezing van Israël, die nemen we gewoon over. Het is dwaas om Hezbollah zo af te serveren. De partij heeft een gewapende tak, dat is duidelijk. Maar het is de belangrijkste politieke organisatie in Libanon. Daar heb je gewoon mee te maken als je iets wilt bereiken.’

Of neem Turkije: dat is nu vaak onterecht de gebeten hond, vindt Fuller. ‘Het is een modern democratisch islamitisch land, het enige land in het Midden-Oosten dat de militairen uit haar politieke systeem heeft verwijderd. De Turken zijn heel pragmatisch en gematigd, en laten zich niet meeslepen in radicalisme. De islamistische AK-partij heeft tien jaar met succes geregeerd, alleen de laatste drie jaar gaat het helaas fout. Erdogan trekt teveel macht naar toe, is gevaarlijk ambitieus en autocratisch. Hij begint los van de realiteit te raken. Hoe hij de pers aanpakt, is absurd. Dat gebeurt soms met leiders als ze lang zitten. Maar mocht hij weggestemd worden bij de volgende verkiezingen, dan vertrekt hij ook. Ik geloof niet dat hij met een coup aan de macht wil blijven.’

Hoe ziet Fuller de toekomst van het Midden-Oosten? ‘Ik kan helaas niet anders dan de huidige situatie als “catastrofaal” omschrijven. Maar het is aan de landen zelf om met een strategie te komen. Het Westen gedraagt zich teveel als een overbezorgde ouder. Laat ze met rust. Ze moeten zelf worstelen. Anders blijft het politieke systeem in al die landen infantiel.’

‘Terrorisme stond niet op de agenda’