'Ik ben erg teleurgesteld in de Duitse bondskanselier Scholz (SPD) en coalitiepartij de Groenen’, zegt universitair hoofddocent geschiedenis Eric Storm over de aanscherping van de grenscontroles met Nederland en andere buurlanden. ‘Zij zijn door de knieën gegaan voor de AfD na de verkiezingsoverwinning van deze radicaal-rechtse partij in twee Oost-Duitse deelstaten.’

De controles kwamen nadat in augustus een uitgeprocedeerde Syrische asielzoeker drie mensen doodstak in Solingen. In Moers viel een aantal dagen later een man agenten aan met een mes. De verdachte werd doodgeschoten.

‘Er zijn twee aanslagen geweest’, vertelt Storm, die net zijn nieuwe boek Nationalisme, een wereldgeschiedenis heeft gepubliceerd, waarin hij de mondiale comeback van sterke nationalistische gevoelens duidt. ‘Maar als er twee halvegaren aanslagen plegen, betekent dat niet dat alle buitenlanders gewelddadig zijn. Dat is de suggestie die uit de maatregelen spreekt: de asielzoekers zijn het gevaar.’

Het is symboolpolitiek, stelt Storm. ‘Nu ga je meer politiemensen en douanebeambten bij de grens neerzetten. Ik denk dat het opsporen van criminelen en potentiële terroristen op een andere manier efficiënter is.

De politici geven de terroristen zo juist hun zin, vindt hij, want ze wakkeren de angstgevoelens in de samenleving verder aan. ‘Dat wordt op sociale media nog versterkt door de trollen van Poetin. Populistische politici merken dat deze retoriek werkt. Maar wat blijft er nog over van de middenpartijen als het beleid wordt afgestemd op partijen als AfD?’

raciaal verankeren

Storm dook in de geschiedenis van het nationalisme omdat hij niet tevreden was over het handboek van politicoloog Azar Gat dat hij voorschreef aan zijn studenten. ‘Daarin is de teneur dat het in de menselijke genen zit om solidair te zijn met mensen die op je lijken. Gat probeert nationalisme biologisch of bijna raciaal te verankeren. Ik zie dat anders en dacht: ik kan zelf een beter boek schrijven.’

Verder ligt de nadruk in veel studies op Europa terwijl de opkomst van nationalisme een wereldwijd fenomeen is. Storm geeft ook colleges bij International Studies en het Leiden University College waar veel studenten van buiten Europa studeren. ‘Uit hun werkstukken over een grote verscheidenheid aan landen bleek dat nationalistische ontwikkelingen in de hele wereld op elkaar lijken.’

Bepalend in zijn eigen boek is de ontwikkeling van de natiestaat. Deze heeft een duidelijk afgebakend territorium en is gebaseerd op de soevereiniteit van de natie, die tot uitdrukking komt in een grondwet. De natie wordt gevormd door de gemeenschap van burgers: de démos. De natiestaten kwamen in de negentiende eeuw tot volle wasdom maar hebben hun oorsprong in de constante zucht naar strijd tussen koningshuizen. Het werd in de tweede helft van de achttiende eeuw voor vorsten ondoenlijk om oorlogen te financieren en genoeg manschappen voor het slagveld op de been te krijgen. Dat kon wel in een natiestaat. Al ontstonden dit soort staten pas na revoluties. Latere heersers namen onderdelen van het natiestaatmodel over. Zij gaan hun bewind legitimeren en de bevolking mobiliseren. In een natiestaat kon ook effectiever belasting worden geheven om oorlogsvoering te betalen.

‘De gemeenschap in een natiestaat hoeft niet etnisch of cultureel homogeen te zijn’, legt Storm uit. ‘De associatie die de meeste mensen hebben, is dat een volk met een eigen taal en cultuur een eigen staat heeft. Maar als je taal en cultuur als maatstaf neemt, zouden er heel veel naties moeten zijn. Er zijn 7151 levende talen in de wereld, tegenover 193 landen.’

Een goed voorbeeld van hoe verschillende groepen in een territorium samensmolten, is Frankrijk dat na de revolutie in 1789 een natiestaat werd. ‘Destijds had minder dan de helft van die inwoners toen het Frans als moedertaal. De Bretons, Basken en Vlamingen op het grondgebied kregen echter ook allemaal burgerrechten. Het interessante is dat monniken werden uitgesloten, omdat die geacht werden gehoorzaam te zijn aan hun

orde en eventueel aan de paus. Terwijl protestanten en Joden, die tot die tijd gediscrimineerde minderheden waren, wel volledige burgerrechten kregen.’

In de negentiende en twintigste eeuw werd het nationalisme steeds meer gecultiveerd. ‘In Nederland verschijnen er allerlei romans over de strijd tegen de Spanjaarden. Landen definiëren zich met hun nationale cuisine. Zelfs de natuur en dieren worden genationaliseerd: de Duitse herder en de Deense dog. Planten en bloemen dienen als nationaal symbool. De tulp in Nederland is een klassiek voorbeeld.’

Fanatieke loyaliteit

Door die nationalisering treedt vernauwing op. ‘In de Nederlandse culturele canon is er vooral aandacht voor bepaalde kunstwerken. Kunstenaars die niet specifiek Nederlands lijken als Cornelis van Haarlem en Hendrick Goltzius, die vooral door de Italiaanse schilderkunst werden geïnspireerd, zijn grotendeels vergeten. Terwijl en middelmatige schilder als Jan Steen in de eregalerij in het Rijksmuseum hangt omdat hij typisch Nederlandse huiselijke tafereeltjes maakte.’

Na de Tweede Wereldoorlog waren staten lang beducht voor doorgeslagen nationalisme. Toch keerde de fanatieke loyaliteit aan de eigen staat weer terug. Volgens Storm is de nieuwe nationalistische golf deels te verklaren door een combinatie van twee ontwikkelingen: de opkomst van het neoliberalisme en identiteitspolitiek.

Het neoliberalisme komt vanaf 1979 sterk op. China begint met het liberaliseren van het communistische systeem. In Groot-Brittannië wordt Thatcher premier, de VS kiest Reagan als president. Beide leiders zien de markt als bepalend en willen weinig invloed van de overheid. ‘Het neoliberalisme lijkt op het eerste gezicht voorstander van open grenzen om zo de wereldhandel te stimuleren. Het geeft de indruk heel kosmopolitisch te zijn, maar tegelijkertijd zie je dat de politici die deze ideologie propageren heel erg nationalistische retoriek gebruiken om te worden verkozen.’

Verder wordt door de globalisering concurrentie tussen landen enorm gestimuleerd. ‘Allemaal moeten ze hun best doen om zichzelf in de markt te zetten om zo kapitaal, talent en toeristen te trekken. Die strijd zie je terug in de race tussen landen om het hoogste gebouw ter wereld te bouwen.’

In dezelfde periode komen overal ter wereld etnische minderheden voor hun eigen culturele rechten op, daarnaast is er een revival van allerlei religieuze groeperingen die een conservatieef natiebeeld oproepen. Identiteit wordt steeds belangrijker.

‘In 1979 begint in Iran de Islamitische Revolutie. Vrijwel tegelijkertijd ontstaat in de VS de conservatieve en christelijk rechtse beweging de Moral Majority. Maar ook in India zie je dit soort ontwikkelingen, daar komt het hindoe-nationalisme op.’

In de jaren ’50 en ’60 waren mensen, vanwege de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog, vooral gericht op de toekomst. Nu is de trend juist terugkijken. ‘Iedereen is op zoek naar zijn wortels, terwijl mijn realiteit minder overeenkomsten heeft met die van mijn voorouders dan met mensen die over de hele wereld in moderne steden wonen. Mijn grootouders groeiden op zonder internet, zonder televisie, zelfs zonder radio. Zij hebben ook alleen lagere school gehad. Dus dat was echt een totaal andere wereld.’

Stortbuien

Iedereen lijkt nu wel gepreoccupeerd met een bepaald beeld van hoe het vroeger was, aldus Storm. ‘Dat blijkt uit het nationalisme in Polen, Hongarije en Nederland waarbij mensen op zoek zijn naar een vermeende nationale identiteit. Baudet vindt dat we trots moeten zijn op helden uit het verleden, uit de Gouden Eeuw. Maar de Republiek bestond juist grotendeels uit migranten: Hugenoten uit Frankrijk, mensen uit Duitse gebieden, Spaanse en Portugese Joden. Het was een smeltkroes, en bloeide misschien juist wel daardoor.

‘Aan de andere kant staan groepen die de nadruk leggen op slavernij en koloniale uitbuiting, uiteraard cruciale onderwerpen. Maar door die botsing krijg je wat in de VS de culture wars is gaan heten. We zijn doorgeschoten in het nadruk leggen op het verleden. We doen te veel aan navelstaren. Als iedereen zich terugtrekt in zijn eigen natiestaat gaan we het klimaatprobleem niet oplossen. Die stortbuien die nu Midden-Europa teisteren, houden zich niet aan grenzen.

‘Het zou helpen als het politieke debat weer gaat over het oplossen van economische problemen, het tekort aan woningen en over het klimaatprobleem. Je kunt wel een asielcrisis uitroepen, die asielzoekers blijven echter komen zolang er oorlog en geweld in de wereld is. Een hek om Nederland zetten zal ook niet helpen. Zolang we tot de rijkste delen van de wereld behoren, trekken we mensen aan die op zoek zijn naar een beter leven.’