In het kantoor van Martien van Oijen ruikt het muf en weeïg. Dat komt door de formaline, de vloeistof waarin beesten ‘op sterk water’ worden gezet. Bij de wasbak staan kleine visjes die nog moeten worden gedetermineerd.
Van Oijen is al sinds 1980 werkzaam bij Naturalis als conservator van de Japanse vissencollectie van de van oorsprong Duitse arts Philipp Franz von Siebold (1796 – 1866).
‘Siebold was ingehuurd door de Nederlandse overheid om de Japanse flora en fauna te documenteren. Zijn interesse lag in eerste plaats bij planten. Vogels en zoogdieren kwamen erna. Hij deed minder onderzoek naar vissen omdat ze moeilijk te conserveren waren, en omdat hij hun kleuren, die onmisbaar waren voor een goede bepaling van de soortnaam, wilde laten vastleggen door een tekenaar. De enige Japanse kunstenaar aan wie hij dat werk toevertrouwde was Kawahara Keiga. Die aquarellen zijn nu voor het eerst te zien.’
Van Oijen benadrukt dat tekeningen nog steeds heel belangrijk zijn. ‘Want op een foto kun je nooit alle details zo mooi en scherp laten zien. Je kunt ook de vinnen opspannen, in een foto kan dat niet.’
In totaal heeft Kawahara 256 keer een vis getekend. Vijftig tekeningen zullen de tentoonstelling opsieren. De tekeningen zijn ook zo bijzonder vanwege de aantekeningen op de platen van de zoöloog Hermann Schlegel - die de tien geboden voor biologische tekeningen uiteenzette – met wie Siebold in Leiden samenwerkte. ‘Hij zag verschillen tussen de tekeningen en de meegezonden visexemplaren. Die zette hij erbij.’
Vissen conserveren, hoe doe je dat eigenlijk? ‘Droog of nat. Droog betekent dat je ze opensnijdt, al het vlees en de botjes eruit haalt – behalve de kop, anders vervormt die – en hem dan vult. In Siebolds tijd stopten ze er vlas of hennep in.’
Nat conserveren betekent vissen op sterk water zetten. ‘Siebold gebruikte arak, rijstwijn met een alcoholpercentage van 20 procent. Het is een wonder dat die vissen destijds heelhuids in Leiden zijn aangekomen. Tegenwoordig conserveren we vissen op 70 procent alcohol.’
Voor deze tentoonstelling komt er in het Sieboldhuis aan het Rapenburg zelfs een aquarium met echte goudvissen en de nationale vis van Japan, een dwergkoi.
Natuurtekenaars van Naturalis komen tekenworkshops geven. Ook aan de kleintjes is gedacht: Van Oijen heeft zelf een paar tekeningen van Kawahara overgetrokken voor kleurplaten.
Wat is de favoriete vis van de conservator? ‘De Ostichthys japonicus. Het opgezette exemplaar heeft een staartvin die een beetje vervormd is, en de staartvin op Keiga’s tekening is hetzelfde. Van deze soort hebben we dus het exemplaar dat 180 jaar geleden door Keiga getekend is.’
Van Haai tot Koi, Sieboldhuis, 6 april t/m 8 juli, € 7-4