De onzekere en gevaarlijke situatie zorgde ervoor dat de koffers altijd klaar stonden. Zijn gezin onderbrengen in Syrië bleek geen goede langetermijnoplossing. Toen hij een prijs had gewonnen en dus in de aandacht kwam, werd hem aangeraden niet te veel op te vallen. Na een aanslag op hem persoonlijk, schreef de bioloog Amerikaanse en Europese stichtingen aan om zijn werk in rustiger oorden te kunnen verder zetten.
Met behulp van Stichting voor Vluchteling-Studenten UAF kon hij bij de TU Delft terecht. UAF heeft in het kader van het internationale Scholars at Risk-netwerk (SAR) het initiatief genomen voor de bescherming van vervolgde wetenschappers in Nederland. De samenwerking biedt wetenschappers de mogelijkheid om (tijdelijk) in Nederland hun werk voort te zetten.
De verhalen van deze wetenschappers vormen de basis van een muziektoneelvoorstelling, getiteld De verboden wetenschapsmonologen. Tussen 22 maart en 3 april 2012 trekt de voorstelling met wisselende bezetting, langs vrijwel alle grote universiteitssteden. Regie is in handen van regisseur en Kamerlid John Leerdam (PvdA). Maandag wordt het stuk opgevoerd in het Leidse LAKtheater.
Opmerkelijk is dat Al-Zuhairy actief is op het terrein van biotechnologie en recycling. Niet meteen politiek geladen onderwerpen, lijkt het. 'Dat zou je denken. Maar sinds 2003 zijn er in Irak 1500 wetenschappers omgekomen. Soms als willekeurig slachtoffer op straat, soms omdat we opvallen. We zijn weerloos, we hebben geen wapens.'
Andere wetenschappers kunnen dan weer niet vrijuit publiceren. Een Iraniër, nu werkzaam in Leiden op het gebied van Midden-Oostenstudies, verliet zijn land na de verkiezingen van 2009. Toen werd de ultraconservatieve Mahmoud Ahmadinejad herverkozen waarop protesten volgden. Universiteiten, en met name sociale - en geesteswetenschappers, werden gezien als belangrijke critici van het regime. De Iranese wetenschapper wil meewerken aan een interview maar verkiest anoniem te blijven. De reden: hij wil zijn familie in het thuisland geen problemen bezorgen.
'De maatschappelijke invloed en grootte van geesteswetenschappen in Iran is aanzienlijk. Onvergelijkbaar met die van andere landen in die regio – Turkije daargelaten. In Saoedi-Arabië bestaat het nauwelijks. De Iraanse overheid beschouwde departementen als het mijne als een belangrijke aanjager van de politieke crisis. In de collectieve processen na de opstand kwam dat duidelijk naar voren. En ik kan het daar niet volledig oneens mee zijn (glimlacht). Hoe wij daar wetenschap bedrijven, is niet naar de zin van de autoriteiten. Wie de verlichtingsfilosofie aanhangt en dus vertrekt in belangrijke mate van menselijke autonomie, rationaliteit, twijfel enzovoorts – daar heeft het regime het heel moeilijk mee.'
Zoals veel van zijn collega's maakte hij op een academisch niveau deel uit van de protestcampagnes na de verkiezingen. 'Ik was niet politiek maar theoretisch actief. Ik hield me bezig met het ontwikkelen van argumenten waarom er behoefte was aan verandering. Let wel, binnen het systeem, niet eens tegen het systeem. Pas na de verkiezingen werden deze hervormingen als vijandig gezien door het regime. Zo kwamen wij in een moeilijk parket terecht. We wilden geen revolutie. De vaders van de laatste grote revolutie in Iran zijn nu vermoord, in de gevangenis of houden zich verre van de politiek. Wij, de generaties daarna, weten nu dat revoluties een snelle maar geen blijvende manier zijn om dingen te veranderen. Maar we willen de politiek, de democratie in Iran wel wijzigen. We hebben nog altijd hoop dat de twee gezichten van het regime - islamitisch en republikeins – met elkaar te verzoenen zijn. Maar de minimum voorwaarden daarvoor nemen voortdurend af.'
Na de verkiezingen besloot de regeringen de kritische onderdelen van de universiteiten te bevriezen door het curriculum en aantal studenten in te perken. 'Ja, er zijn onderzoekers nog steeds werkzaam in deze gebieden in Iran. Maar zeer low profile. Ze moeten zorgen dat ze niet te veel opvallen, dat ze niet te uitdagend zijn. Want dan kunnen ze heel makkelijk hun baan verliezen. Ik voelde me dan ook heel beperkt in wat ik kon publiceren.' En net zoals bij eerdere grote omwentelingen in zijn land kwam er een emigratiegolf op gang, de grootste in acht jaar. Hij was er onderdeel van.
Heeft hij nog contact met zijn collega's daar? 'Ja, maar niet regelmatig. Het internet daar wordt gecontroleerd en is zeer beperkt, vaak met behulp van Chinese, Russische of Europese bedrijven. Er wordt veel gefilterd, mailaccounts worden gehackt. Maar er is altijd wel een manier om met elkaar in contact te komen.'
Kan hij nog terug? 'Daar is geen makkelijk antwoord op te geven. Het intimidatiesysteem daar is zo effectief omdat er geen logica te bekennen is. Je kunt niet vertrouwen op eerdere ervaringen. Sommige collega's die zware beschuldigingen op hun naam hadden staan, zijn teruggekeerd naar Iran. Ze zijn geen strobreed in de weg gelegd. Maar dan na een paar maanden, worden ze opnieuw beschuldigd. "Je was in het buitenland, je hebt contact gehad met westerse vijanden, nu ben je hier bezig met een netwerk aan het uitbouwen..." Netwerken aanleggen, dat is waar ze je op pakken. Maar aan de andere kant zijn er mensen die nauwelijks risico liepen, op het vliegveld al opgepakt. Je kunt niet voorspellen wat er gaat gebeuren. Daarom is het zo bedreigend.'
Met het electorale succes van de PVV heeft Nederland veel van zijn vroegere status als gastland verloren. Merkt hij een verschil? 'Op een persoonlijk niveau ervaar ik geen nadelen. Maar als wetenschapper maak ik me zorgen over deze ontwikkelingen die je ook ziet in Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk.
'In eerste instantie raakt dit beleid alleen immigranten. Maar op den duur zal het heel de samenleving schaden want het ondergraaft de eigen waarden. Dit Europese fenomeen wordt door regimes als dat van Iran gebruikt om propagandaredenen: "Dit is nu Europa, dit is waar democratie toe leidt, is dit wat jullie wilden?". Het is beschadigend voor de democratie wereldwijd.'
De verboden wetenschapsmonologen
Muzikale theatertour, regie John Leerdam
LAKtheater, ma 26 maart, 20.30u, € 10-15
Voor meer informatie, zie www.uaf.nl/monologen