Die drone schoot een aantal Hellfire-antitankraketten op het konvooi af, en Khaddafi vluchtte uit zijn auto naar een vrijstaand gebouw dat bezet was door de Libische rebellen die hem martelden en doodschoten.

Khaddafi was tuig van het ergste soort. Verantwoordelijk voor martelingen en slachtpartijen, een verkrachter en een financier van internationaal terrorisme. Maar die drone-aanval was toch problematisch, vertelt drone-expert James Patrick Welch.

‘Je kan zeggen dat hij ook het hoofd van het leger was, maar hij was op dat moment op de vlucht en vormde toen geen bedreiging. Vluchten is een vorm van overgave. Er zijn mensen beweren dat het geen moord (“assassination”) was maar een doelgericht doden (“targeted killing”), maar die zijn de definities wel erg aan het oprekken.’

Marine Corps

De Amerikaan Welch (1955) heeft, zoals hij het zelf zegt, ‘een erg actief en avontuurlijk leven geleid’. Nu leidt hij politieagenten op in België en Abu Dhabi, maar in de jaren zeventig werd hij onderdeel van het US Marine Corps. Als docent van de militaire politie diende hij in gevechtsgebieden in Irak en Afghanistan. ‘De muur rond de basis waar ik daar diende werd opgeblazen doordat er twee auto’s vol explosieven tegenaan werden geramd. Door het gat stroomden gewapende strijders naar binnen – Amerika heeft die basis op moeten geven.’

‘Ik herinner mij nog de eerste keer dat ik een gewapende drone zag.’ Welch diende destijds als in Irak. ‘Hij was zwaarbeladen met Hellfire-raketten en hij zoemde vlak over mij heen. Ik reed langs de landingsbaan, en hoewel ik wist dat dit apparaat aan “mijn kant” stond, was er iets opmerkelijk spookachtigs aan de ervaring, iets wat me angst aanjaagde en me rillingen bezorgde. Deze en soortgelijke ervaringen zorgden ervoor dat ik tenminste een klein beetje het soort psychisch trauma kan bevatten dat dagelijks ervaren wordt door heel veel mensen, schuldig en onschuldig.’

Deze donderdag wordt hij geconfronteerd met een andere, voor hem nieuwe soort tegenstanders: de oppositiecommissie bij zijn promotie. Zijn proefschrift, met de thriller-achtige titel The Grotius Sanction: Deus ex Machina, gaat over de juridische en ethische aspecten van het gebruik van drones in oorlog en in terrorismebestrijding. De belangrijkste aanbeveling: het gebruik van gewapende drones moet internationaal gereguleerd worden, en daarvoor is een internationaal instituut nodig dat ook echt de macht en bevoegdheden heeft om die regels te handhaven.

Welch: ‘Die verdragen zouden in elk geval moeten erkennen dat oorlog in de eenentwintigste eeuw totaal anders is dan alles wat ervoor bestond. De tijd van massalegers die elkaar in duidelijk te onderscheiden uniformen opzoeken op het slagveld is voorbij. Er moet ook een duidelijker en gemeenschappelijk taalgebruik komen: de een zijn preventieve zelfverdediging is de ander z’n tomeloze agressie. Ten derde moeten staten zich kunnen verdedigen tegen de nieuwe bedreigingen, maar die respons moet wel proportioneel zijn, en gebonden aan het internationaal recht. Ook moeten ze verantwoordelijk gehouden kunnen worden voor overtredingen daarvan. De wet moet gelden voor iedereen, of het is voor niemand de wet.’

UCAV

Als de rest van de wereld dat soort regels en handhaving ook wil, dan wordt het tijd om daar eens mee te beginnen. De Verenigde Staten hebben inmiddels een vloot van tienduizend Unmanned Combat Aerial Vehicles (legermensen kijken eigenlijk neer op de term ‘drone’). Zo’n vijftig andere landen hebben ze ook of timmeren hard aan de weg. Ook het Nederlandse leger bestelde verschillende soorten drones. Die zijn vooralsnog bedoeld als verkenners, maar de vier grootste exemplaren van de luchtmacht zouden met wapens kunnen worden uitgerust.

Nog een reden om haast te maken: het is volgens Welch slechts een kwestie van tijd voordat drones en andere bewapende robots volledig autonoom worden. ‘Dat roept geheel nieuwe vragen over verantwoordelijkheid op. Iets kan slechts een misdaad zijn als er ook een mens rea is: de intentie om de daad te plegen. Een machine heeft geen intenties en kan dus geen misdaden plegen. Wie is er dan wel schuldig? De programmeur? De commandant die de robot eropuit stuurde? De politicus die hem weer aanstuurt? Of allemaal een beetje?’

In de bouw van drones, en vooral de volledig autonome exemplaren, zou ethiek het uitgangspunt moeten zijn, betoogt Welch, in plaats van wat gedachten achteraf als de hangardeur al open staat. ‘Dat was tot nu toe niet het geval: de makers wilden gewoon snel aan een tactische behoefte voldoen. De eerste consequenties daarvan zien we nu al: de Iraniërs wisten een Amerikaanse verkenningsdrone te vangen, en beweren nu dat ze hem kunnen namaken.’

Overgave

Wat hem betreft, zou er zeker bij dodelijke operaties altijd ergens in de keten een mens moeten blijven zitten. ‘We geven de robots een license to kill, gebaseerd op hun analyse. Machines hebben echter niet onze emotionele intelligentie, en kunnen dus de vraag of iets een legitiem doelwit is niet interpreteren. Hoe zou je je moeten overgeven aan een autonome drone, bijvoorbeeld? Kan hij begrijpen wat een overgave is?’

Het grootste ethische probleem dat nu al speelt met gewapende drones is dat ze politiek zo goedkoop zijn. Ja, er vallen onschuldige doden, maar drones doen het nog altijd beter dan bommen of raketten. ‘Hoe groot het aantal onschuldige slachtoffers is, weten we eigenlijk niet. De media kunnen niet komen op de plekken waar ze toeslaan, dus die moeten het nieuws overnemen van plaatselijke, vaak aan de stammen verbonden, bronnen. Die halen dan snel de wapens weg voor ze de foto nemen, zodat iedereen er onschuldig uitziet.’

Een nog groter politiek voordeel is dat de piloot er niet in zit, en je dus ook geen dode piloten op je bord krijgt. Dat maakt het natuurlijk verleidelijk om ze lekker vaak te gaan gebruiken. ‘Oud-president Obama was echt de dronekoning, met zijn Nobelprijs voor de Vrede. Hij gaf opdracht tot grote hoeveelheden drone-aanvallen. Terwijl je, als je ze zo zonder onderscheid gebruikt, alleen maar meer vijanden en terroristen kweekt. Zulke aanvallen hebben hooguit een rol in een onthoofdings-strategie, waarbij je een enkele grote speler uitschakelt. Hellfire-raketten zijn geen Snickers-repen om vrijelijk mee te strooien.’

Door Bart Braun