Achtergrond
Lolbroek of lone wolf?
In de nacht van dinsdag op woensdag is een 21-jarige student uit Valkenburg aangehouden die via internet had gedreigd met een schietpartij, ‘ergens aan de Universiteit Leiden’. Maar hoe weet je of het ook echt om een potentiële schoolshooter gaat, of een grapjas?  Dinsdagochtend werden na de melding ‘dreiging schietpartij school Leiden’ politieagenten in kogelwerende vesten naar verschillende faculteiten gestuurd. ‘Het dreigement was vrij algemeen, geen namen of faculteiten’, zei universiteitswoordvoerder Caroline van Overbeeke. ‘In overleg met de politie is besloten dat er preventief gesurveilleerd wordt.’ Volgens Van Overbeeke ging het om een dreiging ‘via internet’.
Petra Meijer
donderdag 8 oktober 2015

Even later duikt op Twitter een screenshot van het forum 4chan op, waarop iemand een avond eerder aankondigde om 10.05 uur het vuur te openen op de Universiteit Leiden. ‘Tomorrow at 10:05 I will open fire at the university of Leiden. Not gonna tell you which faculty, that’s up to you to guess. Shit’s gonna go down, then I’m gonna go down. Going for the highscore. Only counts if suicide you cancerous fucks, get it right.

De politie was op de hoogte van het bericht, maar gaf aan dat er nog een andere dreiging bij hen was binnengekomen. ‘De inhoud van dat bericht is bij ons bekend, maar we handelen naar aanleiding van iets anders. We onderzoeken nog of er sprake is van een verband’, zei politiewoordvoerder Loek Houtepen.

Later die dag volgt een tweede dreigement op 4chan: ‘Yesterday was a test, to get some parameters. Normies, get ready to fuckin drop :^)’

In de nacht van dinsdag op woensdag wordt een 21-jarige student opgepakt, bij studentenvereniging Catena. Voorzitter Roos ter Elst bevestigt dat er een aanhouding heeft plaatsgevonden op de sociëteit. ‘De politie heeft daarbij geen informatie gegeven. Ik heb geen idee of het iets te maken heeft met de bedreigingen en wil daar ook niet over speculeren.’ Die boodschap is inmiddels naar alle leden gemaild.

Het is niet de eerste keer dat een Leidse onderwijsinstelling via het forum 4chan wordt bedreigd. Anderhalf jaar geleden sloten Leidse middelbare en mbo-scholen hun deuren, in verband met de dreiging van een schietpartij tegen een leraar. Er werd een man aangehouden, die een van de berichten ‘voor de grap’ had verstuurd. Hij kreeg een taakstraf van 150 uur.

‘In meer dan 99,99 procent van de gevallen zijn dreigementen via internet niet serieus’, zegt promovendus Jelle van Buuren, die onderzoek doet naar zogeheten ‘lone wolfs’. ‘Als je ziet hoe vaak mensen op internet roepen dat ze iemand zullen doodschieten of neersteken, en daar de misdaadstatistieken naast legt, dan zie je een totaal verschillend beeld. Elk jaar in mei, zo rond de eindexamens, nemen de dreigementen aan het adres van scholen en leraren toe. Als je zou afgaan op het aantal scholen dat volgens internet zou afbranden, zou er in Nederland geen school meer overeind staan.’

Maar hoe weet je dan wat serieus is? Bart Schermer, universitair hoofddocent bij de faculteit Rechtsgeleerdheid doet onderzoek naar internetregulering en internet governance. ‘De politie gebruikt speciale software. Er zijn social media monitoring-systemen, zoals OBI4wan en Coosto. Als er een dreigende sfeer ontstaat, kunnen die systemen dat oppikken.’ Daarnaast maakt de politie gebruik van iColumbo, een dienst die aan de hand van trefwoorden relevante informatie verzamelt en analyseert.

Volgens Van Buuren maken deze ‘slimme machines’ een eerste schifting en analyse, maar blijft het beoordelen mensenwerk. ‘Speciale analisten zijn daarvoor getraind. Zij kijken of snel te achterhalen valt wie de afzender is en wat dat voor iemand is. Daarbij geldt: hoe vager de inhoud, hoe minder gevaarlijk het is. Maar als er tijdstippen, specifieke locaties, objecten of wapens worden genoemd, wordt er serieus naar gekeken.’

Schermer: ‘Er zit nogal verschil tussen een tweet waarin je aankondigt Mark Rutte dood te schieten, of een bericht waarin je na een verloren computerspelletje tegen een vriend zegt dat je hem het volgende potje gaat afmaken. Maar altijd moet de afweging worden gemaakt: is de verdenking de inbreuk op de persoonlijke levenssfeer waard? Met het monitoren op keywords lijkt niet zoveel mis. Maar wat vinden we van het feit dat de overheid ons standaard in de gaten houdt? En hoelang worden berichten opgeslagen? Dat zijn fundamentele vragen.’

Dankzij iRN, het internet Research Network, kan de politie anoniem op internet meekijken. Van Buuren: ‘4chan is echt het open riool van het internet. Er wordt ook kinderporno verhandeld, en er spelen zich allerlei duistere zaakjes af. Dat een dreigement op 4chan geplaatst is, wil niet zeggen dat het niet serieus genomen moet worden. Individuele beoordeling is noodzakelijk.’

Waarom ging de politie in Leiden over tot actie? Van Buuren: ‘Vermoedelijk omdat er bij de politie los van het bericht op 4chan nóg een melding is binnengekomen, bijvoorbeeld een rechtstreekse mail. Dat noemen we een dubbelsignaal.’ Daarnaast bevat de tekst elementen die we bij schoolshooters vaak zien: het verlangen naar eeuwige roem en het dreigen jezelf daarna van het leven te beroven bijvoorbeeld. In combinatie met de specifieke tijd heeft de politie waarschijnlijk besloten om niet te ontruimen, maar wel extra beveiliging te sturen.’

Van Buuren vindt het een wijs besluit om de colleges gewoon door te laten gaan. ‘Politie en overheid handelen vaak vanuit het idee ‘better safe than sorry’. Begrijpelijk, maar het heeft ook een schaduwzijde. Allereerst is er het gevaar van copycats. En als je overreageert, ontwricht je zelf de samenleving, omdat een of andere puistpuber een berichtje plaatst.’ Volgens hem speelt de herinnering aan recente vergelijkbare incidenten vaak mee in de overwegingen. ‘Een week voor de dreigementen in Leiden was er een schietpartij op een school in Amerika. Je denkt dan toch: “Dat zal mij toch niet overkomen”.

Dat zag je ook in Rotterdam.’ Daar sprong een 16-jarige zwartrijder vorige maand op het laatste moment in een Thalys en sloot zich op in het toilet. De trein werd ontruimd en negen perrons afgezet. ‘De mislukte aanslag in de Thalys, waarbij iemand zich in het toilet opsloot om zijn wapens uit te pakken, lag nog vers in het geheugen. Getrainde analisten zijn zich van deze valkuilen bewust.’

Maar zijn er ook gevallen bekend waarbij de autoriteiten sorry waren, in plaats van safe? ‘Dat is lastig’, zegt Van Buuren. ‘Als je terugkijkt, ga je alles in het licht van het voorval interpreteren. Als je na een moord de buren naar de moordenaar vraagt, zeggen ze: “Ik vond hem altijd al een beetje vreemd.” Maar in Amerika had je Elliot Rodgers, die een enorme haat tegen vrouwen koesterde. Hij plaatste video’s op YouTube, waar dreiging met geweld ook duidelijk in naar voren kwam. De politie werd ook door zijn moeder gewaarschuwd en is toen bij die jongen langsgegaan. Maar tegenover de agenten gedroeg hij zich hoffelijk. Twee dagen later schoot hij zes mensen dood, en zichzelf.’

Hét profiel van de lone wolf bestaat volgens Van Buuren niet, daarom zijn ze moeilijk van grappenmakers te onderscheiden. ‘Soms hebben ze mentale problemen. Of ze zijn gefrustreerd met hun eigen leven en maatschappij. Maar dat zijn zoveel mensen, en die doen niets. Het gaat dus echt om de combinatie van factoren.’

En dan was er nog de cyberattack, die dinsdag alle universitaire websites en servers platlegde. Of de aanval iets met de dreiging te maken heeft, is nog niet bekend.

Van Buuren: ‘Maar onbewust ga je het toch met elkaar verbinden. We moeten nuchter en kritisch zijn. Anders denk je: “Oh mijn god, wat staat ons te wachten?” Het is mooi dat studenten rustig koffie stonden te drinken en niet van de autootjes op de hoeken van de straat onder de indruk waren. Dat toont de kracht en nuchterheid van onze maatschappij.’

Door Petra Meijer, met medewerking van Bart Braun en Vincent Bongers