Columns & opinie
Turkse utopie
De Turkse onderzoeker Engin Kiliç stofte vergeten literatuur over de toekomst van zijn land af.
donderdag 18 juni 2015

U bent vorig week gepromoveerd op Turkse utopische literatuur. Wat is dat?

‘Er zijn drie golven utopische literatuur in Turkije. Die kwamen op als het land in crisis was. Ik focus me op de tweede golf rond 1913. Dan wordt het Ottomaanse Rijk tijdens de Eerste Balkanoorlog verslagen door onder andere Servië en Montenegro. Die nederlaag komt keihard aan, en er is dan een grote wens om een nieuwe Turkse/Ottomaanse identiteit te ontwikkelen. Er zijn dan allerlei auteurs die in hun boeken een mooiere en betere toekomst schetsen voor wat we nu Turkije noemen: een utopie dus. Daar zit van alles tussen. Bijvoorbeeld ook werken die sterk xenofoob zijn of de islam beschrijven als dé motor van vooruitgang.’

Zoals?

‘Een van de boeken is Een droom van vooruitgang en islamitische beschaving van Mustafa Nazim gepubliceerd in 1913. Dit werk heb ik zelf herontdekt en uitgegeven. Een droom schetst het Istanbul van 400 jaar in de toekomst.

‘Het komt nogal eens voor dat de boeken een utopie beschrijven die wij eerder een dystopie noemen, en in dit geval is dat ook zo. Ik woon en werk in Istanbul en in deze stad zijn we blij met elk stukje groen. In Een droom staan er gebouwen van tien hoog overal langs de rivier de Bosporus en de mooie Prinseneilanden in de Zee van Marmera zijn volgeplempt met fabrieken. En dat is een goede zaak, vindt de schrijver. Een droom die uitkomt, zelfs.’

Wat schrijft Nazim over de islam?

‘In het boek staan allerlei zaken die heel interessant zijn. Zo bestaat er nog maar één vorm van de islam en die wordt door iedereen aangehangen. Van sjiieten en soennieten is geen sprake. Maar de schrijver haalt ook uit naar het “superieure” Westen. De economie in Europa is ingestort en er vertrekken nu grote hoeveelheden gastarbeiders van Europa naar Afrika en Azië. Dus dat is best grappig.

‘Het werk bevat allerlei science fiction-elementen. In het centrum van de stad staat een groot fort, het hoofdkwartier van de politie. Alle bezoekers worden met röntgenstralen gescand om te kijken of ze ziek zijn, op de foto gezet en geregistreerd. Een grote machine houdt alle inwoners continu in de gaten. Het is 1984, dertig jaar voordat George Orwell aan zijn dystopische klassieker begon te schrijven.’

Waarom zijn deze werken in de vergetelheid geraakt?

‘Het verlies van de Balkanoorlog staat niet in de geschiedenisboekjes vermeld. Turken zijn niet zo blij met nederlagen dus die negeren ze maar. Ze verleggen de aandacht naar glorieuze overwinningen. Daarnaast heeft utopie best een negatieve connotatie voor Turken. Het is fantasie, een droom, iets wat toch niet haalbaar is.

‘In 1923 komt Mustafa Kemal Atatürk aan de macht en hij sticht de seculiere staat Turkije. De boeken zijn in het Arabisch geschreven. In 1928 voerden de Kemalisten een latinisering van het alfabet door. Deze taalvernieuwing was een politieke move. Atatürk wilde breken met het islamisme en de geschiedenis van het Ottomaanse rijk.

‘Nieuwe generaties Turken kunnen de boeken dus niet lezen. Een droom is ook in het Arabisch geschreven. Ik heb het boek zelf vertaald naar het Turks.

Is er een markt voor utopische romans in Turkije?

‘Voor deze boeken is wel de nodige belangstelling. De vertaling van Een droom is in diverse media besproken.

‘Er zijn vast ook oude boeken waar ik het bestaan niet van ken en ook nu zijn er nog auteurs die utopische werken schrijven. Dit proefschrift is ook een aanzet tot een verdere zoektocht naar oud werk.’ VB