Columns & opinie
Het geheim van de hamer
Hoe een wetenschap van ‘vreemde volken’ uitgroeide tot ‘global studies’. Leidse antropologen vieren vier feestjes in één boek: Grenzeloos.
Jos Damen
woensdag 21 mei 2014
De Leidse antropologe José van Santen tijdens haar veldwerk in Moloko, Kameroen, in 1988. Foto uit besproken boek

Antropologen kunnen heerlijk geheimzinnig doen. Ze zijn dol op rituelen. Maar tegelijkertijd zijn ze niet altijd goed in het verklaren van hun eigen ceremonieel en in de archivering van hun eigen verleden. Omdat vier antropologische clubs in Leiden verschillende jubilea vierden, is de geschiedenis van de Leidse antropologie nu in een lijvig boek vastgelegd.

Antropologievoorzitter prof. Gerard Persoon vertelt het mooi in het voorwoord Grenzeloos, Antropologie in Leiden. En origineel is het zeker: het boek herdenkt 136 jaar Volkenkunde in Leiden, 85 jaar dispuut WDO, 57 jaar Instituut Antropologie en 20 jaar studievereniging Itiwana.

De vraag is natuurlijk: hebben die vier voldoende gemeen om in één bundel verenigd te worden? Maar Grenzeloos is een goed vormgegeven bladerboek geworden, dat een mooi beeld schetst van bijna anderhalve eeuw studie van ‘vreemde volken’, of, zoals dat tegenwoordig zo internationaal heet, ‘global studies’ in Leiden.

Dat begint natuurlijk al in de zestiende eeuw, maar de datering in dit kader is helder: in 1877 werd aan de Leidse universiteit de eerste leerstoel Volkenkunde ingesteld – de eerste in Nederland. Niet toevallig was die leerstoel gewijd aan de volkenkunde van Indonesië, gezien Nederlands toenmalige koloniale positie. Prof. P.J. Veth had twee jaar daarvoor het eerste volume van zijn driedelige boek Java gepubliceerd en werd op 63-jarige leeftijd hoogleraar in Leiden.

De volkenkunde leerde snel breder te kijken, zowel qua regio als wat betreft onderwerpskeuze en wetenschappelijke aanpak. J.P.B. Josselin de Jong (1886-1964) breidde het vakgebied uit tot de algemene volkenkunde en kwam met de antropologische studieveldbenadering. Latere hoogleraren als Locher, Gerbrands en Speckmann kwamen ook met een bredere visie. Er kwam eerst een sterke Afrika-orientatie, maar ook Zuid- en Midden-Amerika kregen meer aandacht.

Dat komt in het boek allemaal op een slimme manier naar voren, omdat de serieuze stukken worden afgewisseld met interviews met oudgedienden als Els Postel-Coster, Steef Meijknecht en Franklin Tjon Sie Fat en met luchtige studentikoze stukken van en over Itiwana en WDO.

Het meest aangrijpende stuk in het boek telt nauwelijks twee bladzijden en gaat over Carina Thuijs. Zij was in 1993 tijdens haar Leidse studie antropologie op veldwerk in Sivas (Turkije). Samen met haar gastgezin nam ze deel aan het alevitische Pir Sultan Abdal Festival, samen met veel musici en andere kunstenaars. Een menigte islamitische fundamentalisten omsingelde het hotel, stak het in brand en verhinderde de hulpdiensten om het vuur te blussen. 37 mensen kwamen om, onder wie de Leidse studente.

Eigenlijk kent het boek Grenzeloos vijf onderdelen. Eerst wordt de geschiedenis van de antropologie in Leiden geschetst, vervolgens die van het oude ethnologisch dispuut WDO, dan komt 20 jaar studievereniging Itiwana in beeld, en het boek sluit af met een lijst van antropologische proefschriften in Leiden - van de fameuze Christiaan Snouck Hurgronje in 1880 tot Christopher Tankou (Kameroen) in 2013 - en een heus smoelenboek met 150 foto’s.

En passant wordt de geschiedenis verteld van professoren en verhuizingen, van gezelligheid en richtingenstrijd, van veranderende interesses en de rol van de studenten. Die studenten komen vooral aan bod bij de verhalen over WDO en Itiwana. WDO is het oudst (uit 1928). In 1993 kreeg het ingedutte WDO concurrentie van Itiwana, opgericht door Igor Boog en Frank Schipper. Alle studenten die later een rol gaan spelen in de wetenschap, lijken bij het dispuut en de studievereniging al hun visitekaartje af te geven.

Itiwana (de Zuni-term voor “middelpunt”) komt in het boek actief en studentikoos uit de hoek. WDO is op het eerste gezicht serieus –en het meest mysterieus. Zelfs de afkorting WDO is in nevelen gehuld. In het boek staat een foto van de voorzittershamer van WDO, met daarop drie duidelijke letters WDO, en daarnaast de tekst: ‘De betekenis van de naam WDO is een raadsel. De afkorting stond gegraveerd in een voorzittershamer die het eerste bestuur ten geschenke werd gegeven.’

Toch verscheen er in 1995 een herinneringsboek onder de titel Waar Dromers Ontwaken - een mooiere aanduiding voor de ontnuchtering die onvermijdelijk op een serieuze studietijd volgt is niet denkbaar.

Grenzeloos. Antropologie in Leiden. Redactie Gerard Persoon et al. Leiden, Instituut voor Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie, 2013.       € 15

Jos Damen werkt bij het Afrika-Studiecentrum in Leiden